Tag Zero day

Overzicht Inlichtingen en Recht april 2021

jjoerlemans

01-04-2021 Nadere memorie van antwoord Wijzigingswet Wiv 2017

De Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Ollongren heeft op 1 april 2021 de ‘nadere memorie van antwoord’ van de wetsbehandeling van de Wijzigingswet Wiv 2017 gepubliceerd. In de nadere memorie wordt ingegaan op de vragen van de leden van de Eerste Kamer. Op 9 juni 2020 stemde de Tweede Kamer vóór de Wijzigingswet Wiv 2017 en het wetsvoorstel is nu al bijna een jaar in behandeling bij de Eerste Kamer.

De Wijzigingswet Wiv 2017 moet worden gezien als een reactie op de uitslag van het raadgevend referendum op de Wiv 2017 (waarbij 49,44% van de kiezers tegen de wet heeft gestemd, 46,55% voor en 4,03% blanco) (zie eerder ook dit blogbericht over het wetsvoorstel). De regering beoogt met de wet ‘de waarborgen van de wet op onderdelen te verduidelijken en de ruimte die de wet in de uitvoeringspraktijk biedt zo nodig in te perken’.

De belangrijkste bepalingen vormen de codificatie (en toelichting op) het gerichtheidsvereiste voor de toepassing van alle bevoegdheden. Het gerichtheidscriterium is ‘het tot een minimum beperken van niet strikt voor het onderzoek noodzakelijke gegevens, gelet op de technische en operationele omstandigheden van de casus’. De te vergaren gegevens moeten daarbij dus van te voren worden afgebakend, bijvoorbeeld op basis van geografische gegevens, naar tijdstip, soort data en object.

Net als in de discussie in de Tweede Kamer stellen senatoren vragen over de evaluatie van de Wiv 2017. Het demissionaire kabinet heeft namelijk op 5 maart 2021 in een Kamerbrief aangeven dat zij de analyse, conclusies en aanbevelingen van de Commissie-Jones Bos omarmt. Het plan is echter de aanbevelingen in het rapport in een (ander) ontwerpvoorstel uit te werken. Het kabinet verwerkt dus geen elementen van het rapport van de Commissie-Jones Bos in de Wijzigingswet Wiv 2017.

Oratie

Enkele vragen van de senatoren gingen over mijn oratie ‘Grenzen stellen aan datahonger’. De minister gaat tot mijn vreugde uitgebreid in op de vragen. Kortgezegd (want er waren nogal veel woorden voor nodig), stelt de minister dat er geen sprake is van ‘function creep’ bij passagiersgegevens, omarmt het kabinet de aanbeveling van de evaluatiecommissie een beter voorzienbare regeling te creëren voor het verzamelen van bulkdatasets en zijn er geen plannen een maximale bewaartermijn in de wet op te nemen (omdat gegevens verwijderd moeten worden als ze niet meer van betekenis zijn). Ook herkent de minister niet dat de informantenbevoegdheid in artikel 39 Wiv 2017 een ‘gedrocht van een artikel’ is. ‘Integendeel’ zelfs, omdat de tekst van de wet een expliciete wettelijke basis vormt voor de vrijwillige verstrekking van gegevens door overheidsinstanties (waaronder dus ook bulkdatasets).

Stelselmatig verzamelen van gegevens door het Land Information Manoeuvre Centre (LIMC)

Opvallend is verder dat de minister aangeeft dat art. 6 lid onder e AVG een grondslag biedt voor het verwerken van gegevens uit open bronnen door overheidsinstanties zoals het LIMC. Verder moet worden voldaan aan de vereisten van de AVG en het EVRM. Naar aanleiding van het NRC-artikel wordt onderzoek verricht door de Functionaris voor Gegevensbescherming Defensie naar de naleving van de AVG door het LIMC. Het rapport van de FG, met daarin diens conclusie van het onderzoek en aanbevelingen, bevindt zich in een afrondende fase volgens de minister. Zodra gereed wordt het rapport van de FG en de appreciatie van de minister van Defensie hierop naar de Tweede Kamer en Eerste Kamer verstuurd.

06-04-2021: Advies Cyber Security Raad: investeer 833 miljoen euro aan ‘cyberweerbaarheid’

De Cyber Security Raad adviseert een landelijke regie op het hoogste politieke en ambtelijke niveau om digitale veiligheid en de digitale autonomie van Nederland te beschermen. Dat moet gepaard gaan met een investering van 833 miljoen, bovenop de huidige uitgaven en budgetten voor cyberweerbaarheid.

In het advies staan vijf speerpunten centraal, te weten regie op samenwerking en informatiedeling, weerbare vitale processen, versterking onderzoek en onderwijs, realiseren van cybercrime-handhavingsketen en zorgplicht van leveranciers voor veilige producten en diensten voor burgers, bedrijfsleven en overheid.

De raad adviseert het nieuwe kabinet om in plaats van een Minister Digitale Zaken direct een ministeriële onderraad digitale zaken in te richten, waar cyberweerbaarheid en digitale autonomie integraal aan de orde wordt gesteld. Deze onderraad moet steunen op een interdepartementale strategische overlegkoepel, met daarin alle ministeries die raakvlakken hebben met cyberweerbaarheid. Er moet één cyberweerbaarheidsstrategie komen, inclusief een meerjarenprogramma.

Luister ook naar aflevering 15 van de podcast Cyberhelden over het rapport en de toelichting daarop van Lokke Moerel. Ik vind het met name interessant dat de hoogleraar aangeeft dat de regie mogelijk gevoerd moet worden door AZ en het NCSC misschien onder gebracht moet worden onder BZK (ook verantwoordelijk voor de AIVD), net als dat het Nationaal Cyber Security Centrum in het Verenigd Koninkrijk onderdeel is van de communicatie-inlichtingendienst GCHQ. Zie ook dit uitstekende verslag in Computable: ‘Grapperhaus haalt woede Cyber Security Raad op de hals‘. Vergaand is ook het voorstel voor een ‘een volwassen landelijk dekkend stelsel van informatieknooppunten (LDS)’. Het moet zorgen voor een goede informatiedeling over cyberdreigingen en -kwetsbaarheden.

Over knelpunten in de wetgeving is de CSR in het rapport nogal kort:

“Huidige juridische beperkingen op het delen van herleidbare vertrouwelijke informatie en persoonsgegevens (zoals de AVG en huidige wet politiegegevens) staan het structureel delen van dreigingsinformatie met publieke en private partijen in de weg.”

Verder moet volgens de CSR de capaciteit van reeds betrokken partijen, zoals de Nationale Politie, Openbaar Ministerie Koninklijke Marechaussee, snel worden uitgebreid en publiek-private samenwerking moet structureel worden ingericht en gesteund. De CSR signaleert dat  de defensieve, offensieve en inlichtingen cybercapaciteiten binnen Defensie (incl. MIVD en KMar), de AIVD, het NCSC de politie en het OM een essentiële bijdrage leveren aan ‘cyberweerbaarheid’, bijvoorbeeld door middel van het inzichtelijk maken en delen van dreigingen en concrete informatie daaromtrent en de afschrikwekkende werking (deterrence) voortkomend uit de offensieve capaciteiten. ‘Investeren in de inlichtingendiensten is vrijwel gelijk aan investeren in zowel zicht op de dreiging als in deterrence’. Toch valt het budget van deze diensten valt buiten de scope van het advies.

Ten slotte stelt de CSR voor gerichte investeringen te doen in onderzoek, start-ups en een cybercurriculum in relevante opleidingen. Daarmee zou de ‘huidige academische braindrain’ een halt worden toegeroepen en kunnen we beschikken over voldoende gekwalificeerd personeel. Ook adviseert de raad om in het curriculum van het primair en voortgezet onderwijs met spoed digitale geletterdheid in te voeren en dit onderwerp los te koppelen van een algehele herziening van het curriculum.

12-04-2021: Kamerbrief Verbetering juridische grondslag verwerking persoonsgegevens NCTV

De Minister van Justitie en Veiligheid reageert in deze brief op de berichtgeving in NRC over de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV). De NCTV volgt volgens NRC individuen op sociale media en verzamelt en verspreidt privacygevoelige informatie over burgers, zonder dat daar een wettelijke grondslag voor is.

Naar aanleiding van de casus Cornelius Haga Lyceum is de NCTV in februari 2020 gestart met het project ‘taken en grondslagen NCTV’, ter juridische versterking en verankering van zijn taken en grondslagen. Hieruit kwam naar voren dat het identificeren en analyseren van dreigingen en risico’s op het gebied van terrorisme en nationale veiligheid juridisch kwetsbaar is en versterking behoeft indien daarbij (bijzondere) persoonsgegevens worden verwerkt op basis van eigen openbare bronnenonderzoek.

Binnen de Rijksoverheid is de NCTV verantwoordelijk voor de coördinatie van crisisbeheersing, terrorismebestrijding, cybersecurity, statelijke dreigingen en andere terreinen van nationale veiligheid. Specifieke verantwoordelijkheden worden door de NCTV uitgevoerd op basis van specifieke wetgeving: de Politiewet, de Luchtvaartwet, de Paspoortwet en de Tijdelijke Wet Bestuurlijke Maatregelen Terrrorismebestrijding.

De minister benadrukt dat de NCTV geen inlichtingendienst is, en dat de NCTV als coördinator besluiten moet nemen op basis van informatie van andere partijen. De NCTV analyseert deze informatie wel zelf, en valideert vervolgens de analyses. In het geval van de conceptnota Ontwikkeling van het salafisme onder Turken – de invloed in Nederland, zoals genoemd in de NRC, werd de notitie niet gevalideerd en daarom niet gepubliceerd.

Sinds 2006 maakt de NCTV gebruik van internetmonitoring, teneinde een continu beeld van de voorstelbare dreiging te houden. Sinds 2009 werden hiervoor op sociale media gefingeerde accounts ingezet. Inmiddels maakt de Kerneenheid Analyse gebruik van een apart ICT-systeem waardoor meekijken op sociale media ook zonder gefingeerde accounts mogelijk is. Deze praktijk is naar aanleiding van de publicatie in de NRC gestaakt.

De minister stelt dat van werken onder dekmantel in strafvorderlijke zin geen sprake is geweest, omdat de accounts nooit hebben deelgenomen aan conversaties met andere gebruikers. Wel was er sprake van het verwerken van persoonsgegevens, omdat uitingen ‘door personen worden gedaan’. De NCTV doet dit volgens de minister in het algemeen belang, op grond van artikel 50 Organisatiebesluit Justitie en Veiligheid. Het Organisatiebesluit is dan weer gebaseerd op artikel 3, lid 2 van het Coördinatiebesluit organisatie, bedrijfsvoering en informatiesystemen rijksdienst, dat zijn grondslag vindt in artikel 44 van de Grondwet.

De minister stelt dat de taak voor de NCTV ook is terug te voeren op artikel 5 EVRM. De NCTV heeft internetmonitoring onder het destijds geldende regiem van de Wet bescherming persoonsgegevens aangemeld voor het openbare verwerkingenregister. Het project “Implementatie AVG” is een doorlopend privacy-project binnen de NCTV.

De NCTV erkent en herkent de spanningen op de werkvloer zoals beschreven in de NRC, en heeft inmiddels maatregelen genomen.

Sophie Harleman

04-02-2021 – Algemene beraadslaging Initiatiefwetsvoorstel-Verhoeven Wet Zerodays Afwegingsproces

Ex-Kamerlid Verhoeven geeft aan dat uit het eerste gedeelte van de behandeling van het wetsvoorstel Zerodays duidelijk naar voren is gekomen dat het gedeelte waarin een beoordelingsorgaan is voorgesteld tot veel bezwaren leidt. In de nota van wijziging is het beoordelingsorgaan dan ook uit het voorstel gehaald. GroenLinks diende een motie in, waarin gevraagd wordt om één kader voor politie, Defensie en inlichtingendiensten. Daarop is door de heer Verhoeven het voorstel zodanig aangepast dat het inhoudelijk overeenkomt met datgene wat de motie zegt, alleen dan in een wet.

De demissionair minister van Binnenlandse Zaken gaat vervolgens in op de vraag of het wetsvoorstel werkbaar is voor de diensten. De minister geeft aan dat met dit voorstel nog steeds zeer gevoelige operationele informatie gedeeld moet worden met derden. Volgens artikel 3, lid 2 hóeft niet tot bekendmaking over te worden gegaan. In lid 3 van datzelfde artikel staat dat het bestuursorgaan wél moet overleggen met vertegenwoordigers van betrokkenen die de vitale infrastructuur beheren, alvorens te besluiten over de bekendmaking. Dit kan problematisch zijn wanneer het gaat over gevoelige operationele informatie, gezien potentiële veiligheidsrisico’s. De organisaties waar het om gaat hebben reeds een afwegingskader, aldus de minister. Dat roept bij de minister de vraag op wat het voorstel daar op dit specifieke punt nog aan toevoegt. Belangrijke bezwaren zijn dus weggenomen, maar op dit specifieke onderdeel rest voor de diensten nog wel een bezwaar.

Minister Grapperhaus onderschrijft in het debat dat het demissionaire kabinet nog steeds belangrijke bezwaren tegen het wetsvoorstel heeft op het punt van het dubbele kader van het proces voor de opsporing, daar politie en OM reeds een afwegingskader hebben voor het melden van onbekende kwetsbaarheden. Onbekende kwetsbaarheden worden bovendien alleen ingezet in het uiterste geval. In het regeerakkoord zijn volgens de minister reeds afspraken opgenomen over de aanschaf van binnendringsoftware door de politie.

De heer Verhoeven reageert dat hij vooral beoogt de zaken uniform te regelen. Hoewel er al een leidraad en een afwegingskader is, wil hij dat het in één wet geregeld wordt. Hij geeft aan nog één keer te kijken naar de mogelijkheden die er zijn om tegemoet te komen aan datgene wat gezegd is, maar te blijven bij zijn standpunt dat een meer uniforme en stevige regeling gewenst is.

Het gehele standpunt van het kabinet omtrent het verzoek van de vaste commissie van Binnenlandse Zaken om in te gaan op het gewijzigde initiatiefwetsvoorstel van de heer Verhoeven is hier te vinden (Kamerstukken II 2020/21, 35257, nr. 14).

Sophie Harleman

Veroordeling poging tot deelneming aan een terroristische organisatie

Het Hof Den Bosch heeft op 14 januari 2021 een verdachte in hoger beroep veroordeeld (ECLI:NL:GHSHE:2021:60) tot poging tot deelneming aan een organisatie die tot oogmerk heeft het plegen van terroristische misdrijven (IS). Uit bestendige rechtspraak van de Hoge Raad over deelneming aan een organisatie als bedoeld in artikel 140 en 140a Sr volgt dat daarvan slechts sprake kan zijn, indien de betrokkene behoort tot het samenwerkingsverband en de betrokkene een aandeel heeft in gedragingen, of deze ondersteunt, die strekken tot of rechtstreeks verband houden met de verwezenlijking van het in die artikelen bedoelde oogmerk.

De verdachte heeft op verschillende momenten en in verschillende geschriften beschreven hoe ze zich heeft verdiept in de Islam. Ze erkent vanuit Nederland naar het grensgebied van Turkije en Syrië te zijn gereisd, wat wordt ondersteund door (locatie)gegevens van gedane geldopnames en mastgegevens van haar mobiele telefoon. De verdachte heeft driemaal geprobeerd de oversteek te maken naar Syrië, maar is hierin niet geslaagd. De verdachte heeft een dagboek bijgehouden over haar pogingen, maar voerde ter terechtzitting aan dat het een boek betrof waarin de hoofdpersoon een IS-strijder was. Het hof hecht geen waarde aan deze alternatieve verklaring.

Voor een bewezenverklaring tot een poging tot deelneming aan een terroristische organisatie is nodig dat het voornemen van de verdachte zich door een begin van uitvoering heeft geopenbaard. Nu verdachte actief heeft geprobeerd de grens naar Syrië over te steken en diverse voorbereidingen heeft getroffen (het opnemen van geld, het afscheid nemen van haar familie in brieven, het bestuderen van de Arabische taal en andere voorbereidingen), acht het hof bewezen dat het voornemen van verdachte om deel te nemen aan IS zich door een begin van uitvoering heeft geopenbaard.

Verdachte is volgens het Hof strafbaar en wordt veroordeeld tot een gevangenisstraf van 413 dagen, waarvan 180 voorwaardelijk en met een proeftijd van twee jaar.

Sophie Harleman

Intrekking Nederlanderschap

De rechtbank Den Haag heeft op 8 maart 2021 geoordeeld (ECLI:NL:RBDHA:2021:2112) dat de staatssecretaris van Justitie en Veiligheid bevoegd was tot intrekking van het Nederlanderschap van eiser en bevoegd was tot diens ongewenstverklaring over te gaan.

De staatssecretaris heeft bij afzonderlijke besluiten van 27 januari 2020 het Nederlanderschap van eiser ingetrokken op grond van artikel 14, vierde lid, van de Rijkswet op het Nederlanderschap (hierna: RWN). Eiser heeft als minderjarige gedeeld in de verkrijging van het Nederlanderschap van de moeder en bezit zowel de Marokkaanse als de Nederlandse nationaliteit. Eiser is op 14 mei 2012 geëmigreerd naar Egypte en uitgeschreven uit de Basisregistratie Personen van de gemeente Rotterdam. Het Nederlanderschap van eiser is ingetrokken naar aanleiding van een individueel ambtsbericht van de AIVD van 3 januari 2020, waaruit bleek dat eiser zich heeft aangesloten bij een organisatie die deelneemt aan een internationaal gewapend conflict en een bedreiging vormt voor de Nederlandse nationale veiligheid. Verweerder geeft aan dat de inhoud van het ambtsbericht hier geen twijfel over laat. Eiser is ook tot ongewenst vreemdeling verklaard.

In het ambtsbericht van 3 januari 2020 is het volgende vermeld.

‘ [eiser] is uitgereisd naar Syrië en hij heeft zich, vanaf tenminste 2014, aangesloten bij de aan Al-Qa’ida (AQ) gerelateerde jihadistische strijdgroep Jabhat al-Nusra (JaN). In de periode na 11 maart 2017 is hij, in elk geval tot eind mei 2019, aangesloten bij Tanzim Hurras Al Din (THD), een eveneens aan AQ gelieerde organisatie. Hij wordt vanaf 2014 tot medio 2019 gelokaliseerd in Syrische plaatsen die liggen binnen het territorium van aan AQ gerelateerde jihadistische strijdgroepen. [eiser] is, in ieder geval sinds zijn verblijf in Syrië, een uitgesproken sympathisant van de gewelddadige, extremistische, islamitische ideologie. Hij is, in ieder geval sinds februari 2018, actief in mediazaken door AQ-propagandamateriaal te (laten) vervaardigen en te verspreiden. [eiser] heeft op sociale media vele jihadistische nieuwsgroepen opgezet en onderhouden en verricht hiermee, in ieder geval tot april 2019, ondersteunende activiteiten voor de gewelddadige jihad. [eiser] heeft, in ieder geval sedert juli 2018, voor THD taken uitgevoerd, zoals het verrichten van gewapende gevechtstaken (ribaat).’

Niet betwist is dat eiser zich heeft aangesloten bij THD. Hoewel THD niet als afzonderlijke organisatie op de lijst, kan deze organisatie wel als terroristische organisatie worden aangemerkt, omdat deze is gelieerd aan al Qa’ida. De rechtbank dient uit te gaan van de juistheid van het ambtsbericht. Conclusies van de AIVD als gevolg van het ontbreken van toestemming kunnen niet worden getoetst aan de hand van geheime stukken die daaraan ten grondslag liggen. Het ambtsbericht bevat voldoende feitelijke informatie over eiser.

De gemachtigde van eiser voert aan dat de staatssecretaris zich niet op de door de AIVD verstrekte informatie mag baseren, omdat de AIVD alleen deskundig is over nationale veiligheid in het algemeen, en niet wanneer het aankomt op concrete gevallen. De rechtbank oordeelt dat informatievergaring in het kader van de nationale veiligheid bij uitstek een taak en een deskundigheid is van de AIVD, en dat uit de wetsgeschiedenis (Kamerstukken I 2015-2016, 34 356, nr. C, onderdeel 3) van artikel 14, vierde lid, RWN blijkt dat een ambtsbericht van de AIVD kan dienen als grondslag voor de intrekking van het Nederlanderschap.

De rechtbank oordeelt dat de intrekking van het Nederlanderschap niet in strijd is met het verbod op discriminatie en dat er geen feiten of omstandigheden over eiser bekend zijn die duiden op een te prevaleren belang van een ongestoord familie- en gezinsleven in Nederland op grond van artikel 8 EVRM. De rechtbank komt tot het oordeel dat verweerder op grond van het ambtsbericht het Nederlanderschap van eiser kon intrekken en dat van onevenredigheid van de maatregel ten opzichte van de individuele belangen van eiser geen sprake is.

Sophie Harleman

Veroordeling deelname aan een terroristische organisatie

De rechtbank Rotterdam heeft op 12 april 2021 een verdachte veroordeeld (ECLI:NL:RBROT:2021:3131) voor het deelnemen aan een organisatie die tot oogmerk heeft het plegen van terroristische misdrijven (IS). Ook heeft de rechtbank de verdachte veroordeeld voor het faciliteren van haar partner om als jihadstrijder deel te nemen aan de gewapende strijd, het voorhanden hebben van vuurwapens, het trachten te bewegen van een andere persoon af te reizen naar Syrië, het aanhangen van radicaal extremistisch gedachtegoed en het maken van propaganda voor IS. Vast staat dat de verdachte op 11 juli 2013 naar Syrië is gereisd, waar zij is getrouwd met een Belgische jihadist. Na zijn overlijden heeft zij in vluchtelingenkampen verbleven en zich op 30 oktober 2019 aangemeld bij de Nederlandse ambassade in Ankara. Op 19 november 2019 is zij op Schiphol aangehouden.

De verdachte verklaart te weten dat er oorlog was in het gebied waarnaar zij vertrok en dat haar man werkte voor IS. Hij is in 2015 in België tot vijf jaar gevangenisstraf veroordeeld. Uit berichten van de verdachte op Facebook leidt de rechtbank af dat de verdachte wist dat haar man lid was van IS. Daarnaast bleek uit de berichten dat zij de jihadstrijd verheerlijkte en voor IS propaganda voerde. Uit chatgesprekken blijkt dat de verdachte een vuurwapen en granaten en munitie voor handen heeft gehad. Ook heeft zij uitvraag gedaan naar vuurwapens en getracht een persoon te bewegen af te reizen naar Syrië.

De rechtbank oordeelt dat de verdachte kan worden beschouwd als lid van en deelnemer aan IS, waarbinnen zij ook een maatschappelijke functie heeft bekleed.

Van psychische overmacht is geen sprake en de verdachte is dus strafbaar. De rechtbank is van oordeel dat, gelet op de aard van het delict en de omstandigheden waaronder dit is begaan, er ernstig rekening mee moet worden gehouden dat de verdachte wederom een misdrijf zal begaan dat gevaar veroorzaakt voor de onaantastbaarheid van het lichaam van één of meer personen. De verdachte wordt veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de duur van 48 maanden, waarvan 16 voorwaardelijk en met een proeftijd van 3 jaar.

Sophie Harlema

Overzicht Inlichtingen en Recht – oktober 2020

jjoerlemans

In dit nieuwe overzicht over ‘Inlichtingen en recht’ wordt periodiek een overzicht gegeven van relevante rapporten, Kamerstukken en jurisprudentie over inlichtingen, nationale veiligheid en recht. Het doel is de kern van de stukken te vatten en op deze wijze de nodige kennis te verschaffen aan geïnteresseerden.

Deze klus doe ik samen Sophie Harleman. Zij is vanaf 1 september 2020 als promovenda door de Universiteit Utrecht aangesteld in het kader van mijn leerstoel ‘Inlichtingen en Recht’. Mr. S.A.M. Harleman is verbonden aan het Montaigne Centrum voor Rechtsstaat en Rechtspleging en het Willem Pompe Instituut voor Strafrechtwetenschappen van de Universiteit Utrecht.

Voortgangsrapportage IV over de implementatie Wiv 2017

In onderstaande blogpost ga ik (Sophie) in op de belangrijkste constateringen van de CTIVD in de laatste en vierde voortgangsrapportage over de Wiv 2017. De CTIVD concludeert dat de implementatie van de Wiv 2017 nog niet volledig is afgerond.

Een kernpunt van de rapportage is dat de CTIVD de achterstand in het implementatieproces van de Wiv 2017 te wijten acht aan onvoldoende aandacht voor de implementatie van de wet bij de totstandkoming. In hun beleidsreactie geven de ministers van BZK en Defensie aan het hiermee eens te zijn. Desalniettemin vinden zowel de ministers als de CTIVD dat de diensten een goede koers hebben ingezet. Een belangrijke rol speelt daarbij de verdere verankering van de zorgplicht op de kwaliteit van de gegevensverwerking. De AIVD heeft het zorgplichtstelsel volgens de CTIVD nu op orde, waardoor het risico voor die dienst wordt bijgesteld van beperkt naar geen. Voor de MIVD wordt het risico bijgesteld van gemiddeld naar beperkt. De diensten hebben volgens het rapport echter nog onvoldoende bereikt als het gaat om de vertaalslag van wet naar praktijk. Voor de speciale bevoegdheid van onderzoeksopdrachtgerichte interceptie (“OOG-I”) is de vertaalslag overigens niet te beoordelen, nu die bevoegdheid nog niet is ingezet.

Voor wat betreft de relevantiebeoordeling oordeelt de CTIVD dat een risico op onrechtmatigheden blijft bestaan door een grote vrijheid voor ontwikkelaars om op decentraal niveau oplossingen te zoeken en systemen in te richten. De kritiek van de CTIVD is niet onopgemerkt gebleven. Huib Modderkolk spreekt bijvoorbeeld van ‘zorgen bij de toezichthouder’.

Meer specifiek onderscheidt de CTIVD in de vierde en laatste voortgangsrapportage de volgende (knel)punten die nadere aandacht behoeven in het kader van de wetsevaluatie:

  • Datareductie

De CTIVD acht het in zijn geheel of grotendeels relevant beoordelen van bulkdatasets door de diensten onrechtmatig. De Wiv 2017 biedt hiervoor geen ruimte. De CTIVD is van mening dat de aard van de gegevensset doorslaggevend behoort te zijn. Bulkdatasets, ongeacht of deze zijn verkregen door OOG-I, vereisen in het licht daarvan bijzondere wettelijke waarborgen. In Toezichtsrapport 70 en 71 gaat de CTIVD verder in op het verzamelen van bulkdatasets met de hackbevoegdheid. Volgens de CTIVD is er sprake van een onrechtmatigheid bij het zo spoedig mogelijk beoordelen op relevantie van bulkdatasets. Er blijft een gemiddeld risico bestaan op onrechtmatig handelen voor de AIVD als het gaat om relevantiebeoordeling. De verdere risico’s blijven volgens de toezichthouder beperkt. Voor de MIVD geldt een hoog risico voor de wijze waarop onomkeerbare vernietiging plaatsvindt. Het risico m.b.t. de relevantiebeoordeling wordt verlaagd van hoog naar gemiddeld. Wat betreft het relevantiebegrip en de termijn stelt de CTIVD het risico voor de MIVD vast op beperkt.  Opvallend is dat de ministers van BZK en Defensie het oordeel van de CTIVD dat de relevantiebeoordeling van bulkdatasets onrechtmatig is uitgevoerd, niet delen. Het is daarom goed, aldus de beleidsreactie van de ministers, dat de evaluatiecommissie dit onderwerp betrekt bij de evaluatie van de Wiv 2017.

  • Geautomatiseerde data-analyse (GDA)

Ook bij geautomatiseerde data-analyse verloopt het implementatieproces volgens de CTIVD moeizaam. De algemene bevoegdheid van GDA (neergelegd in artikel 60 Wiv 2017) kan zonder waarborgen toegepast worden op het verzamelen of verkrijgen van bulkdatasets met toepassing van andere bevoegdheden dan OOG-I. De toezichthouder vindt dat een onderscheid naar eenvoudige of complexe vormen van GDA niet leidend mag zijn. Ook acht de CTIVD van belang dat de geautomatiseerde analyse van metadata (m.u.v. OOG-I) in de Wiv 2017 niet met aanvullende waarborgen is omgeven, terwijl uit jurisprudentie van het EHRM en van het HvJ EU blijkt dat metadata-analyse een zwaarwegende inmenging op het recht op privacy inhoudt (respectievelijk uit Big Brother Watch e.a. en Tele2 Sverige AB/Watson). Voldoende waarborgen zijn daarbij dus wel degelijk nodig. Desalniettemin verlaagt de CTIVD het risico voor GDA-60 van hoog naar gemiddeld. Het risico voor GDA-50 blijft op gemiddeld staan.

  • Internationale samenwerking

De toezichthouder vindt de niet-afgeronde inhoudelijke aanpassing van wegingsnotities (een schriftelijke verantwoording van een beslissing tot samenwerking met buitenlandse diensten) in combinatie met onverminderde samenwerking met buitenlandse diensten risicovol. Daarnaast onderscheidt de CTIVD een belangrijk zorgpunt bij het delen van bulkdatasets met buitenlandse diensten, gezien het gebruik van een ruimere toepassing van de reeds genoemde relevantiebeoordeling. In dit licht behoeft de definiëring van de begrippen ‘geëvalueerde’ en ‘ongeëvalueerde’ nadere aandacht bij de wetsevaluatie.

De CTIVD sluit af met de opmerking dat zij met deze rapportage een bijdrage wil leveren aan de wetsevaluatie, en dat zij onderwerpen die relevant zijn voor de evaluatie ook buiten deze rapportage zal aandragen bij de evaluatiecommissie.

Sophie Harleman

CTIVD-rapport over de hackbevoegdheid

De CTIVD heeft op 22 september 2020 twee toezichtsrapporten gepubliceerd. Rapport nr. 70 gaat over het verzamelen van bulkdatasets met de hackbevoegdheid door de AIVD en de MIVD. Rapport nr. 71 gaat over het verzamelen en verder verwerken van passagiersgegevens van luchtvaartmaatschappijen door de AIVD en MIVD. Bulkdatasets zijn gegevensverzamelingen waarvan het merendeel van de gegevens betrekking heeft op organisaties en/of personen die geen onderwerp van onderzoek van de diensten zijn en dat ook nooit zullen worden.

De belangrijkste conclusies van het rapport ver de hackbevoegdheid zijn dat van de zestien onderzochte operaties, in drie van de door de AIVD aangevraagde operaties gegevens zijn verzameld nadat een toestemmingsverzoek door de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) is afgewezen. Dit is onrechtmatig. Snel na deze constatering zijn de datasets door de AIVD vernietigd. Veel dingen gingen goed, zoals het opruimen van de ‘technische hulpmiddelen’ in de systemen en het (voor zover mogelijk) aantekening houden door de gezamenlijke uitvoerende afdeling ‘Computer Network Exploitation’ (CNE).

De CTIVD constateert ook dat de toets in art. 27 Wiv 2017 – dat gegevens zo spoedig mogelijk op relevantie moeten worden beoordeeld – in de praktijk niet goed uitvoerbaar is. De diensten hebben in de onderzoeksperiode in een aantal gevallen bulkdatasets gedeeltelijk of integraal relevant verklaard, ondanks dat het merendeel van de gegevens betrekking heeft op organisaties en/of personen die geen onderwerp van onderzoek van de diensten zijn en dat ook nooit zullen worden. De CTIVD geeft aan dat door deze handeling de gegevens nu ‘in het betekenisregime zitten’ zonder definitieve vernietigingstermijn. De CTIVD beschouwt deze wijze van relevantiebeoordeling als een ‘kunstgreep om de bewaartermijn van de datasets in kwestie te verlengen, het is immers onrechtmatig om datasets met voor het merendeel niet-relevante gegevens relevant te verklaren’.

In de beleidsreactie onderstrepen de beide ministers de noodzaak van het gebruik van bulkdatasets door de diensten. Hoewel hoogst ongebruikelijk, geven de ministers aan waarvoor de gegevens in de bulkdatasets gebruikt zijn: voor het onderkennen van locaties van Nederlandse uitreizigers in (voormalig) ISIS-gebied (onder andere van wie het Nederlanderschap is ingetrokken), voor onderzoek naar de inzet van ‘Improvised Explosive Devices’ (IED’s) tegen Nederlandse militairen, voor onderzoek van de vermoedelijke betrokkenheid van de Iraanse dienst bij liquidaties in Nederland en voor het vaststellen van de identiteit van de personen betrokken bij zenuwgasaanvallen in Syrië in 2016/2017.

Het is ook ongebruikelijk dat de ministers het oneens zijn met twee conclusies en aanbevelingen in het rapport. Het onrechtmatigheidsoordeel over de relevantieverklaring en het advies tot vernietiging over te gaan van bepaalde bulkdatasets wordt ‘niet opgevolgd’. Zij achten de vernietiging ‘onverantwoord’. In de tussentijd passen de AIVD en de MIVD interne aanvullende waarborgen toe, zoals een strikt autorisatieregime en herbeoordeling voor het bewaren van de gegevens.

Jan-Jaap Oerlemans

CTIVD-rapport over passagiersgegevens

Op 22 september 2020 heeft de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) ook rapport nr. 71 over de verzameling en verdere verwerking van passagiersgegevens van luchtvaartmaatschappijen gepubliceerd. In de onderzoeksperiode van 1 januari 2019 tot 1 september 2019 stonden in de database van de AIVD de gegevens van miljoenen personen. Het betreft daarmee ook een bulkdataset; gegevensverzamelingen waarvan het merendeel van de gegevens betrekking heeft op organisaties en/of personen die geen onderwerp van onderzoek van de diensten zijn en dat ook nooit zullen worden.

De ‘Advanced Passenger Information’-database wordt door de Koninklijke Marechaussee (Kmar) aangelegd na verstrekking van API-gegevens door luchtvaartmaatschappijen op grond van de EU-richtlijn 2004/82/EG (API-richtlijn). API-gegevens zijn bijvoorbeeld gegevens over nationaliteit, volledige naam, geboortedatum, geslacht, vluchtnummer en het eerste instappunt (zie ook Stb. 2012, 688). De KMar verwerkt de gegevens ten behoeve van haar eigen taaktuitvoering; de uitvoering van de grenscontrole. De AIVD verzamelt de API-gegevens van de KMar op ‘structurele en geautomatiseerde wijze’ op grond van een algemene bevoegdheid, in dit geval de informantenbevoegdheid (artikel 39 Wiv 2017). De gegevens worden bijvoorbeeld verwerkt in het kader van onderzoeken naar organisaties en personen die een bedreiging voor de nationale veiligheid vormen. Daarnaast worden de gegevens gebruikt in veiligheidsonderzoeken.

De CTIVD concludeert in het rapport dat de Wiv 2017 de ruimte geeft de bulkdataset aan passagiersgegevens structureel en geautomatiseerd te verzamelen met de informantenbevoegdheid. Ook mogen de gegevens verder worden verwerkt, onder andere door middel van ‘geautomatiseerde data-analyse’. Daarnaast zijn andere dingen onrechtmatig, zoals het niet-uitvoeren van een schriftelijke toets op noodzakelijkheid, proportionaliteit en subsidiariteit voor de verzameling van de gegevens en niet toepassen van het eigen beleid ‘Werken met grote datasets’ door de AIVD en de MIVD. Ook merkt de toezichthouder op dat de diensten toegang kunnen krijgen tot PNR-gegevens op basis van de PNR-richtlijn 2016/681/EU. Dat betreft een grotere set aan gegevens, omdat het vluchten binnen de EU betreft en – naast API-gegevens – gaat over gegevens over de reservering, contactgegevens, betaalgegevens en bagage-informatie.

Vanwege de grootte van de dataset vraagt de CTIVD in het rapport zich af of een dergelijke invulling van de informantenbevoegdheid voldoende voorzienbaar is voor de burger. De toezichthouder geeft mee in de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten een specifieke regeling op te nemen voor het verzamelen en verder verwerken van bulkdatasets.

Jan-Jaap Oerlemans

Wetsvoorstel Zerodays

Het initiatiefvoorstel Zerodays van het lid Verhoeven is in behandeling bij de Tweede Kamer. Zerodays zijn fouten in software die nog onbekend zijn bij de maker van de software (de maker heeft nul dagen gehad om het gat te dichten). Deze zerodays kunnen gebruikt worden om de werking van de betreffende software te manipuleren, oftewel te hacken. De initiatiefnemer van het voorstel is van mening dat de huidige regeling rondom zerodays niet werkt. De Raad van State staat in haar advies overigens duidelijk negatief tegenover het wetsvoorstel.

Het wetsvoorstel is in juni 2020 gewijzigd. Er is met de wijziging een behandeltermijn van vier weken voor onbekende kwetsbaarheden ingevoegd. Ook moet het orgaan ter beoordeling van kwetsbaarheden informatie verzamelen over de potentiële gevolgen van het openhouden van een kwetsbaarheid voor de samenleving, alvorens een onbekende kwetsbaarheid te beoordelen. Op 23 september 2020 is het gewijzigde voorstel plenair behandeld. Door de leden Buitenweg en Middendorp zijn verscheidene moties ingediend. Op 13 oktober 2020 is de stemming over het wetsvoorstel voor de derde keer uitgesteld.

Op 12 oktober 2020 is een tweede nota van wijziging ingediend het lid Verhoeven, de initiatiefnemer. Hij is van mening dat het initiële voorstel om te voorzien in beoordelingsorgaan voor kwetsbaarheden, bestaande uit verschillende ministeries en organisaties, teveel weerstand oproept. De wijzigingsnota ziet dan ook op het weglaten van een dergelijk orgaan. Wel moet er voor alle overheidsorganen een goed afwegingskader komen voor de inzet van onbekende kwetsbaarheden. Ook mogen bedrijven waarvan de Nederlandse overheid hacksoftware koopt, volgens het initiatiefvoorstel geen zaken doen met landen die op de EU of VN sanctielijsten staan. Voor inlichtingendiensten geldt dat zij dit moeten meenemen in hun weging bij aankoop van dergelijke software.

Privacyorganisatie Bits of Freedom heeft zich overigens op Twitter al afgevraagd of de wijziging inhoudt dat de politie nu zelf de afweging kan maken omtrent zerodays, in plaats van dat een (semi-) onafhankelijk commissie dit doet. Ook het gewijzigde voorstel roept dus vast op verschillende fronten weerstand op. Het blijft voorlopig afwachten.

Sophie Harleman

Wijzigingswet Wiv 2017

Het wetsvoorstel ‘Wijzigingswet Wiv 2017’ is op 9 juni 2020 aangenomen in de Tweede Kamer. De wet betreft onder meer een wijziging ten aanzien van het gerichtheidsvereiste. Het gerichtheidsvereiste houdt volgens de memorie van toelichting op het wetsvoorstel in: ‘in hoeverre bij de verwerving sprake is van het tot een minimum beperken van niet strikt voor het onderzoek noodzakelijke gegevens, gelet op de technische en operationele omstandigheden van de casus’ (Kamerstukken II 2018/19, 35242, 3, p. 4-5). De te vergaren gegevens moeten daarbij worden afgebakend, bijvoorbeeld op basis van geografische gegevens, naar tijdstip, soort data en object.

De gewijzigde Wiv 2017 biedt deze extra waarborg voor bescherming van fundamentele rechten, omdat het vereiste, door het toe te voegen aan artikel 26 Wiv 2017, gaat gelden voor alle bevoegdheden , in plaats van slechts voor de bijzondere bevoegdheden in de Wiv 2017. Ook ziet een wijziging op het delen van ongeëvalueerde gegevens met buitenlandse diensten. De meldplicht aan de CTIVD wordt uitgebreid tot elke verstrekking van ongeëvalueerde gegevens aan een buitenlandse dienst, ongeacht de bevoegdheid waarmee deze zijn verworven. Op 15 juli 2020 is het voorlopig verslag (.pdf) over het wetsvoorstel verschenen. De leden van de fractie van GroenLinks, PvdA, PV en PvdD hebben vragen gesteld over het wetsvoorstel. Hieronder bespreek ik (Sophie) kort enkele door de fractieleden opgeworpen vragen.

GroenLinks en de PvdA vragen zich af in hoeverre de regering meent dat zij met het wetsvoorstel tegemoetkomt aan de zorgen die blijken uit de uitslag van het referendum. Daarnaast vragen leden van de GroenLinks-fractie zich af op welke wijze de positie van journalisten, advocaten en medici in het wetsvoorstel is verbeterd n.a.v. de consultatiereacties en het advies van de Raad van State. De leden van de PVV-fractie is benieuwd of de regering kan duiden hoe er met dit voorstel precies tegemoet wordt gekomen aan de zorgen in de samenleving, onder andere over de bescherming van advocaten en journalisten.

Als het gaat over samenwerkingsverbanden met andere diensten, willen de leden van de GroenLinks-fractie graag weten of de wegingsnotitie en het afwegingskader dat daarbij hoort, gedeeld kan worden met de Eerste Kamer. Daarnaast hebben zij verdere vragen over de samenwerkingsverbanden en over de mogelijkheid van het verstrekken van ongeëvalueerde gegevens aan diensten van landen waarmee geen samenwerkingsrelatie bestaat (zoals is neergelegd in artikel 64 van de Wiv 2017). Een specifieke vraag van de fractie is bijvoorbeeld: Is het mogelijk dat data wordt gedeeld met diensten die gebruik maken van gezichtsherkenningstechnologie of technologie van Clearview AI? Ook stellen zij vragen over het vergaren van informatie buiten onderzoeksopdrachtgerichte intercepties en de toetsing daarvan. De leden van de PvdA-fractie en de PvdD-fractie zitten met soortgelijke vragen over de uitwisseling van geëvalueerde gegevens. Door de PvdD fractieleden wordt de vraag gesteld waarom in deze context de bescherming ten aanzien van verschoningsgerechtigden (journalisten en advocaten) niet explicieter is gemaakt.

De leden van de PVV-fractie stellen in deze context de opvallende vraag of de regering nader kan onderbouwen waarom het mogelijk niet kunnen verstrekken van ongeëvalueerde gegevens aan andere diensten überhaupt een onaanvaardbaar risico voor de nationale veiligheid zou zijn.

Wat betreft het gerichtheidscriterium stellen de leden van de PvdA-fractie de vraag of de regering voorziet dat het criterium ‘zo gericht mogelijk’ in de toekomst nog nader wordt gespecificeerd. Verder zijn de leden benieuwd welke juridische voorzieningen de regering treft om de ‘zo gericht mogelijke’ behandeling van door informanten verkregen bulkdata af te dwingen. De leden van de PvdD-fractie vragen zich af waarom het gerichtheidscriterium, niet in de wet is opgenomen. Tot slot hebben ook de leden van de PVV-fractie verscheidene vragen over de eisen die aan het gerichtheidscriterium worden gesteld.

Het is interessant te bezien hoe de regering in de memorie van antwoord op deze vragen in zal gaan. Na verschijning van de memorie van antwoord zal dit bericht geupdate worden.

Sophie Harleman

Uitspraken HvJ EU over dataretentie

Op 6 oktober 2020 heeft het Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJ EU) verscheidene arresten gewezen over het in bulk verstrekken van communicatiegegevens aan inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Het betreft de zaken Privacy International (C-623/17) en samengevoegde zaken La Quadrature du Net and Others (C-511/18), French Data Network and Others (C-512/18) en Ordre des barreaux francophones et germanophone and Others (C-520/18).

De afgelopen jaren heeft het Hof van Justitie van de Europese Unie zich in verscheidene zaken uitgesproken over het opslaan van en toegang tot persoonsgegevens op het gebied van elektronische communicatie. Een opvallende uitspraak van het Hof is de Tele2 Sverige (C-203/15) uitspraak, waarin het Hof besliste dat lidstaten niet van aanbieders van elektronische communicatienetwerken en – diensten (hierna: providers) konden verlangen op een ongerichte en algemene wijze verkeers- en locatiegegevens te bewaren (zogenoemde metadata). In de uitspraken van het Hof van 6 oktober 2020 speelt, net als in Tele2 Sverige, de Europese richtlijn betreffende privacy en elektronische communicatie (Richtlijn 2002/58/EG) een centrale rol. Deze richtlijn ziet specifiek op de verwerking van persoonsgegevens door elektronische communicatiediensten.

Het Hof beslist in Privacy International allereerst dat zowel nationale wetgeving die providers verplicht verkeers- en locatiegegevens vast te houden, als wetgeving die ze verplicht de gegevens te overhandigen aan de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, onder de reikwijdte van de richtlijn valt (par. 49).

Vervolgens buigt het Hof zich over de vraag of de richtlijn nationale wetgeving uitsluit die een overheidsinstantie de mogelijkheid verschaft van providers te eisen dat zij algemene en ongerichte verkeers- en locatiegegevens overdragen aan de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, als deze overdracht als doel heeft de nationale veiligheid te waarborgen. Deze vraag is van belang gelet op artikel 4, lid 2 van het Verdrag betreffende de Europese Unie, dat o.a. luidt: “Met name de nationale veiligheid blijft de uitsluitende verantwoordelijkheid van elke lidstaat.”

Verkeers- en locatiegegevens mogen volgens artikel 5 van de privacy en elektronische communicatierichtlijn niet zonder toestemming worden opgeslagen of verstrekt aan derden, ook niet aan inlichtingen- of veiligheidsdiensten. De uitzondering op deze regel is neergelegd in artikel 15, lid 1 van de richtlijn: het mag wel wanneer er sprake is van een noodzakelijke, subsidiaire en proportionele maatregel in een democratische samenleving, die als doel heeft de nationale veiligheid en openbare veiligheid te waarborgen, criminaliteit te voorkomen en te bestrijden, of misbruik van het elektronische communicatienetwerk tegen te gaan.

Het Hof benadrukt dat het waarborgen van nationale veiligheid als doel zwaarder weegt dan de andere doelen die in artikel 15 van de richtlijn geformuleerd zijn (par. 75). Het gaat bij nationale veiligheid met name om het beschermen van essentiële functies en fundamentele belangen van de staat en de maatschappij. Daarbij moet ook worden gedacht aan het voorkomen en bestraffen van ontwrichtende activiteiten, zoals terrorisme (het Hof verwijst hierbij naar par. 135 van La Quadrature du Net and Others en de gevoegde uitspraken).

Het Hof stelt vast dat er in onderhavige zaak sprake is van wetgeving die ongerichte en algemene toegang tot verkeers- en locatiegegevens mogelijk maakt. Ook als er geen bewijs bestaat dat personen iets te maken hebben met het gestelde doel de nationale veiligheid te waarborgen, kunnen hun verkeers- en locatiegegevens overgedragen worden (par. 80).  Dergelijke wetgeving gaat volgens het Hof de grenzen van wat strikt noodzakelijk is te buiten, en kan niet worden geacht noodzakelijk te zijn in een democratische samenleving (par. 81).

Het Hof is dan ook van oordeel dat artikel 15, lid 1 van de Richtlijn, gelezen in het licht van artikel 4, lid 2 VEU en artikel 7, 8, 11 en 52, lid 2 van het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie, nationale wetgeving uitsluit die het mogelijk maakt dat overheidsinstanties van een provider algemene en ongerichte overdracht van verkeers- en locatiegegevens aan de inlichtingen en veiligheidsdiensten verlangt, ook als dit als doel heeft de nationale veiligheid te waarborgen (par. 82).

Het Hof benadrukt in de gevoegde zaken C-511/18, C-512/18 en C-520/18 echter, dat wetgeving die providers verplicht tot het vasthouden van gegevens voor een bepaalde tijd, en indien dit strikt noodzakelijk is, niet in strijd is met de richtlijn. Er moet dan wel sprake zijn van een serieuze dreiging voor de nationale veiligheid, die oprecht, aanwezig en voorzienbaar is (par. 137). Ook moet een dergelijke maatregel onderhevig zijn aan toetsing door een rechtbank of door een onafhankelijk bestuursorgaan dat bindende besluiten kan nemen (par. 139).

Het in real-time verzamelen van verkeers- en locatiegegevens dient volgens het Hof beperkt te zijn tot personen van wie het vermoeden bestaat dat zij betrokken zijn bij terroristische activiteiten. Ook hier geldt dat een voorafgaande controle door een rechter of onafhankelijk bestuursorgaan vereist is en dat de maatregel enkel is toegestaan voor zover dit strikt noodzakelijk is (par. 183-192).

Tot slot trekt het hof nog de conclusie dat het Unierecht niet de ongerichte en algemene retentie van IP-adressen uitsluit, mits dit als doel heeft de nationale veiligheid te waarborgen, serieuze criminaliteit tegen te gaan of de openbare veiligheid te beschermen. Ook hier geldt dat dit slechts voor een beperkte periode is toegestaan en dat de maatregel strikt noodzakelijk dient te zijn (par. 168).

Volgens deze recente uitspraken van het Hof is het ongericht verzamelen van telefoon- en internetgegevens dus strijdig met Europese privacyregels, ook wanneer dit gebeurt in het kader van het waarborgen van nationale veiligheid. Het is opvallend dat het Hof tot deze beslissing komt, gezien de tekst van artikel 4, lid 2 VEU. 

Sophie Harleman

Veroordeling tot 17-jaar gevangenisstraf voor voorbereiden van aanslag

Op 8 oktober 2020 heeft de rechtbank Rotterdam zes mannen veroordeeld (ECLI:NL:RBROT:2020:8905) voor het voorbereiden van een grote terroristische aanslag in Nederland. Daartoe heeft de verdachte deelgenomen aan een terroristische organisatie en heeft hij training gevolgd. De zaak heeft veel media-aandacht gekregen (zie ook dit NOS-bericht en de video).

In de uitspraak is de lezen hoe de verdachten met z’n vijven zijn een aanslag wilden plegen op een festival en dat zij ook een grote auto met behulp van een afstandsbediening tot ontploffing willen brengen in een andere stad, mogelijk vanuit Amsterdam.

De zaak kwam aan het rollen door een ambtsbericht van 26 april 2018 van de AIVD. In dit ambtsbericht werd melding gemaakt van het feit dat de verdachte (met de hoogst opgelegde gevangenisstraf) voorbereidingen trof om met een groep personen veel slachtoffers te maken door een terroristische aanslag te plegen op een groot evenement in Nederland. Hij was op zoek naar aanslagmiddelen voor meerdere personen en iemand die hierin kon faciliteren. Direct na ontvangst van dit ambtsbericht werd een groot opsporingsonderzoek, genaamd ‘26Orem’, gestart.

De verdediging voert aan dat sprake is van uitlokking van de verdachten en overtreding van het beginsel van ‘détournement de pouvoir’ door de AIVD. Volgens de verdediging is sprake van misbruik van bevoegdheden door de AIVD. De inlichtingendienst heeft haar bevoegdheden ingezet ten behoeve van strafvorderlijke doeleinden, waarbij belangrijke strafvorderlijke waarborgen opzij werden gezet. De verdediging kan volgens de rechtbank niet onderbouwen waarom sprake zou zijn van uitlokking.

Over de mate van controle door de strafrechter op AIVD onderzoek en de toetsing van de bruikbaarheid in het strafproces, verwijst de rechtbank naar het arrest (ECLI:NL:HR:2006:AV4122) van de Hoge Raad in de zaak ‘Eik’ uit 2006 met de volgende overweging:

“Een onderzoek door een inlichtingen- en veiligheidsdienst vindt plaats buiten de verantwoordelijkheid van de politie en het openbaar ministerie. De wetgever heeft de toetsing van de rechtmatigheid van het handelen van de AIVD toebedeeld aan de CTIVD. Dat daarmee de rechtmatigheidstoets aan de strafrechter onttrokken is en art. 359a Sv niet van toepassing is, neemt niet weg dat in een strafprocedure waarin van een inlichtingen- en veiligheidsdienst afkomstig materiaal voor het bewijs wordt gebruikt, moet zijn voldaan aan de eisen van een eerlijk proces. De strafrechter moet toetsen of dat het geval is. Onder omstandigheden mogen de resultaten van het door een inlichtingen- en veiligheidsdienst ingesteld onderzoek niet tot het bewijs worden gebezigd, bijvoorbeeld indien het optreden van de betrokken dienst een schending van de aan een verdachte toekomende fundamentele rechten heeft opgeleverd die van dien aard is dat daardoor geen sprake meer is van fair trial als bedoeld in art. 6 EVRM.”

De rechtbank overweegt dat er sterke aanwijzingen zijn dat er een verband is tussen de inzet van (niet politiële) infiltranten en de AIVD. Bij gebreke aan nadere transparantie gaat de rechtbank ervan uit dat de desbetreffende persoon of personen die met de verdachte contact heeft/hebben gehad gerelateerd zijn aan de AIVD. Deze infiltranten zijn contact met de verdachte blijven onderhouden. Ondanks dat de infiltranten in hun e-mails de verdachte lijken te steunen bij de uitvoering van zijn plannen, religieuze opvattingen met hem uitwisselen, bij hem erop aandringen nieuwe e-mailadressen aan te maken en contact op te nemen en te onderhouden met ‘hun broeder (de politie-infiltrant)’, is er volgens de rechtbank geen sprake van (het verbod op) uitlokking. De verdachte is door de politie-infiltrant niet tot handelingen gebracht waarop zijn opzet niet al tevoren was gericht

De handelingen onder verantwoordelijkheid van de AIVD hebben echter wel aan bijgedragen dat de verdachte met de politie-infiltrant in contact is gekomen en gebleven en zij lijken hem te hebben beïnvloed bij het vasthouden aan een bepaald doelwit voor een aanslag, ook op momenten dat de verdachte leek af te dwalen of meer tijd nodig leek te hebben. Dit handelen van de AIVD tijdens het opsporingsonderzoek is een vorm van niet-toegestane beïnvloeding. Een dergelijke vorm van niet controleerbare en niet transparante bemoeienis brengt naar het oordeel van de rechtbank het waarborgen van een eerlijk proces in gevaar. De rechtbank verbindt hier een sanctie aan, namelijk drie jaar strafvermindering voor de verdachte.

De rechtbank acht de verdachte schuldig aan de voorbereiding van een grote terroristische aanslag op willekeurige burgers en politie in Nederland. Zij hebben gezamenlijk deelgenomen aan een terroristische organisatie en een training gevolgd met het oog op het plegen van een terroristisch misdrijf. De verdachte en de medeverdachten waren voornemens eind 2018 met een voertuig een (zware) bomaanslag te plegen en elders een festival binnen te dringen ‘schietend als een gek op mensen’ met Kalasjnikovs. De verdachte en de medeverdachten zouden daarbij ook handgranaten en bomvesten hebben willen gebruiken. De bomvesten zouden gebruikt moeten worden als de politie zou arriveren, zodat ook zij daarmee slachtoffer zouden worden. De verdachte en de medeverdachten hadden namelijk duidelijk kenbaar gemaakt dat zij zelf niet levend in handen van de politie zouden willen vallen. De verdachte heeft grote hoeveelheden (beeld)materiaal aangaande het radicale en extremistische gedachtengoed van de gewapende jihadstrijd voorhanden gehad, zoals dat onder meer door terroristische organisaties als Islamitische Staat (verder: IS) wordt gepubliceerd en verkondigd.

De rechtbank overweegt ook dat deze aanslagen worden gepleegd vanuit een intolerante religieuze ideologie, waarbij wordt geprobeerd het eigen gelijk op gewelddadige wijze aan anderen op te leggen en waarbij de bevolking veelal slachtoffer is en ernstige vrees wordt aangejaagd. Daarbij worden geen middelen en methoden geschuwd. De verdachte en de medeverdachten hebben zowel de burgerbevolking als de politie in Nederland op zware wijze beoogd te treffen met een bloedige aanslag waarbij grote aantallen onschuldige personen het slachtoffer zouden moeten worden. Dankzij tijdig ingrijpen van de Nederlandse overheidsdiensten hebben de verdachte en de medeverdachten hun plannen niet kunnen uitvoeren.

De verdachte wordt veroordeeld voor de hoge gevangenisstraf van 17 jaar. De rechtbank legt tevens een maatregel voor gedragsbeïnvloeding of vrijheidsbeperking op, zoals bedoeld in artikel 38z Sr. Op die manier wordt het mogelijk om de verdachte in aansluiting op de gevangenisstraf onder toezicht te stellen indien dit op dat moment nog noodzakelijk wordt geacht.

Jan-Jaap Oerlemans

Intrekking Nederlanderschap en ongewenstverklaring

Op 11 augustus 2020 heeft de afdeling bestuursrecht van de rechtbank Den Haag een zeer uitvoering vonnis gewezen over de intrekking van Nederlanderschap en ongewenstverklaring van een Syriëganger. Normaal bespreek ik geen uitspraken uit andere rechtsgebieden, maar voor deze rubriek en in dit geval maak ik een uitzondering.

De eiser krijg geen toestemming op grond van art. 8:29 Algemene wet bestuursrecht (hierna: Awb) om de onderliggende stukken te zien voor de intrekking van het Nederlanderschap, waaronder een ambtsbericht van de AIVD. De rechtbank heeft met toepassing van artikel 8:45 lid 1 van de Awb de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (hierna: de minister), die geen partij is, bij brief van 13 mei 2020 verzocht inzage te geven in de stukken die ten grondslag liggen aan het ambtsbericht. Bij brief van 22 mei 2020 heeft de minister de rechtbank onder verwijzing naar het bepaalde in artikel 8:29, eerste lid, van de Awb medegedeeld dat alleen de rechtbank kennis mag nemen van de onderliggende stukken van het ambtsbericht.

Eiser is in 1982 geboren in Amsterdam, uit ouders met de Marokkaanse nationaliteit. Later is hij Nederlander geworden. Op 25 oktober 2010 is eiser wegens vertrek uit Nederland uitgeschreven uit de brp van de gemeente Amsterdam naar het Register Niet-Ingezetenen. Op 18 oktober 2019 heeft de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (hierna: AIVD) een individueel ambtsbericht uitgebracht over eiser. Dit ambtsbericht luidt als volgt:

“In het kader van zijn wettelijke taakuitvoering beschikt de Algemene Inlichtingen en Veiligheidsdienst (AIVD) over de volgende betrouwbare informatie met betrekking tot [eiser] , geboren op [geboortedag] 1982 te Amsterdam, BSN [BSN-nummer], die volgens de BRP per 25-10-2010 is uitgeschreven met onbekende bestemming. Betrokkene bevindt zich sinds de zomer van 2012 in Syrië, alwaar hij zich aansloot bij de Islamitische Staat in Irak en al-Sham (ISIS). Vanaf medio 2014 tot maart 2019 wordt hij uitsluitend gelokaliseerd in Syrië in plaatsen die op dat moment liggen in het territorium dat werd gecontroleerd door ISIS. Na 11 maart 2017 bleef betrokkene in het strijdgebied en verrichtte hij (administratieve) medische werkzaamheden voor ISIS in Syrië. Uit een eerdere relatie heeft betrokkene een minderjarige zoon genaamd [C]. [C] is begin 2014 in Syrië geboren. Een afschrift van dit ambtsbericht wordt verstrekt aan de LOvJ.”

Bij afzonderlijke besluiten van 3 december 2019 heeft het ministerie van Justitie en Veiligheid het Nederlanderschap van eiser ingetrokken op grond van artikel 14, vierde lid, van de Rijkswet op het Nederlanderschap (hierna: RWN) en hem tot ongewenst vreemdeling verklaard in de zin van artikel 67 van de Vreemdelingenwet 2000 (Vw 2000) wegens gevaar voor de nationale veiligheid en in het belang van de internationale betrekkingen van Nederland.

De rechtbank overweegt dat uit de Memorie van Antwoord blijkt dat de aansluiting bij een organisatie zal moeten blijken uit de gedragingen van betrokkene, waarvoor doorgaans een ambtsbericht van de AIVD voorhanden is. Dit ambtsbericht kan gebaseerd zijn op een veelheid van bronnen en van geval tot geval zal moeten worden bepaald wanneer er sprake is van voldoende zekerheid over de feiten (Kamerstukken I 2015-2016, 34 356 (R2064), nr. C, onderdeel 4).

De rechtbank overweegt over het ambtsbericht dat uit het ambtsbericht onder meer blijkt dat eiser zich sinds de zomer van 2012 in Syrië bevindt, alwaar hij zich heeft aangesloten bij de Islamitische Staat in Irak en al-Sham (ISIS), dat hij vanaf medio 2014 tot maart 2019 uitsluitend gelokaliseerd wordt in Syrië op plaatsen die op dat moment liggen in het territorium dat werd gecontroleerd door ISIS, en dat hij na 11 maart 2017 in het strijdgebied verbleef en (administratieve) medische werkzaamheden verrichtte voor ISIS in Syrië.

De verweerder stelt dat de opgelegde maatregel disproportioneel is. De rechtbank overweegt dat de intrekking van de nationaliteit is weliswaar een zwaar middel is, maar dat het doel van de maatregel -het belang van bescherming van de nationale veiligheid- rechtvaardigt dat hiervan gebruik gemaakt wordt indien aan de eisen voor toepassing van artikel 14, vierde lid, van de RWN is voldaan. Naar het oordeel van de rechtbank is daaraan in het geval van eiseres voldaan. Door de intrekking van het Nederlanderschap en de ongewenstverklaring wordt de legale terugkeer van eiseres naar Nederland en het Schengengebied onmogelijk gemaakt en wordt de feitelijke terugkeer bemoeilijkt doordat eiseres zal worden gesignaleerd als ongewenst vreemdeling in verschillende systemen die kunnen worden geraadpleegd bij grenscontroles en uitgifte van visa. De rechtbank beoordeelt de maatregel als geschikt en passend om het doel te bereiken. De verweerder (het ministerie van justitie en veiligheid) heeft terecht gesteld dat er geen alternatieven zijn die hetzelfde effect hebben als de onderhavige maatregel. De intrekking of vervallenverklaring van een paspoort is geen redelijk alternatief omdat dit, kort gezegd, het recht op terugkeer naar Nederland onverlet laat.

De gemachtigde van eiser vraagt zich verder af hoe het ministerie weet dat het ambtsbericht op voldoende grondslag is gebaseerd. De gemachtigde vraagt zich ook af of wordt voldaan aan de eis van objectiviteit en wijst er op dat de Commissie Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten, die op 16 juni 2020 een rapport heeft uitgebracht over deze materie, niet geëquipeerd zou zijn een oordeel te geven over individuele ambtsberichten en dat de onderliggende motivering van het standpunt van de landsadvocaat ontbreekt. De verweerder stelt dat uit het ambtsbericht blijkt dat eiser concrete taken ten behoeve van ISIS heeft verricht. Wat de conclusies van de CTIVD betreft, merkt verweerder op dat de CTIVD heeft geoordeeld dat dat de AIVD bij het uitbrengen van de ambtsberichten in het kader van artikel 14, vierde lid, van de RWN in alle gevallen rechtmatig heeft gehandeld, maar dat het bestuursorgaan degene is die de beslissingen neemt op basis van de ambtsberichten. De mogelijkheid om inzage te vragen in de onderliggende stukken als de ambtsberichten onvoldoende duidelijk zijn, is aanwezig. Aangezien het ambtsbericht helder is en voldoende essentiële informatie bevat, is van deze mogelijkheid geen gebruik gemaakt.

De rechtbank overweegt dat het ambtsbericht zoals het er ligt voldoende feitelijke en kenbare informatie bevat. Eiser was ten tijde van belang aangesloten bij een terroristische organisatie die voorkomt op de lijst (ISIS) en heeft concrete werkzaamheden voor de organisatie verricht. Verweerder heeft aan zijn motiveringsplicht voldaan. Er is geen tegenbewijs geleverd. In hetgeen de gemachtigde naar voren heeft gebracht ziet de rechtbank geen aanknopingspunten voor twijfel aan de juistheid van het gestelde in het ambtsbericht. Verweerder heeft terecht geconcludeerd dat eiser een gevaar vormde voor de nationale veiligheid. De rechtbank overweegt voorts dat het rapport van de CTIVD (Toezichtsrapport over het handelen van de AIVD in het kader van de intrekking van het Nederlanderschap in het belang van de nationale veiligheid, nr. 68, vastgesteld op 29 april 2020) geen aanknopingspunten bevat voor het oordeel dat op grond daarvan geen betekenis aan de uitgebrachte ambtsberichten kan worden gehecht. De rechtbank moet beoordelen of in het individuele geval van eiser voldaan is aan de vereisten voor intrekking en of het ambtsbericht daar voldoende grondslag voor biedt. Zoals in het voorgaande is geconcludeerd, is de rechtbank van oordeel dat in het geval van eiser, gelet op de inhoud van het uitgebrachte ambtsbericht, voldaan is aan de vereisten voor intrekking van het Nederlanderschap. Zoals de rechtbank in eerdere vergelijkbare zaken heeft geoordeeld (zie bijvoorbeeld de uitspraak van 14 april 2020, ECLI:NL:RBDHA:2020:5784) acht zij de maatregel noodzakelijk en proportioneel.

Verweerder heeft, onder verwijzing naar verschillende edities van het Dreigingsbeeld Terrorisme Nederland, het rapport ‘Terugkeerders in beeld’ (.pdf) van de AIVD van februari 2017 en eerder gepleegde aanslagen door zogeheten terugkeerders, er op gewezen dat het risico bestaat dat terugkeerders aanslagen plegen en de binnenlandse jihadistische beweging versterken. Ook bestaat het gevaar dat zij anderen rekruteren voor de gewapende strijd. De rechtbank is van oordeel dat, zoals ook de Afdeling in de eerdergenoemde uitspraken van 17 april 2019 heeft overwogen, daarmee de noodzaak van de maatregel in het belang van de bescherming van de nationale veiligheid is aangetoond. Daarnaast heeft de rechtbank geoordeeld dat de intrekking van de nationaliteit weliswaar een zwaar middel is, maar dat naast bestaande maatregelen aan deze -preventieve- maatregel behoefte bestaat gezien het doel ervan, te weten het belang van de bescherming van de nationale veiligheid. De maatregel moet daarom proportioneel worden geacht. De rechtbank overweegt verder dat uit vaste jurisprudentie volgt (zie bijvoorbeeld de uitspraken van 22 april 2015, ECLI:NL:RVS:2015:1278 en 15 mei 2019, ECLI:NL:RVS:2019:1582) dat, indien uit een ambtsbericht van de AIVD op objectieve, onpartijdige en inzichtelijke wijze blijkt welke feiten en omstandigheden aan de conclusie vervat in dit ambtsbericht ten grondslag zijn gelegd en deze conclusie niet onbegrijpelijk is zonder nadere toelichting, voor het bestuursorgaan dat beslist over de verkrijging van het Nederlanderschap geen aanleiding bestaat om de aan dit ambtsbericht ten grondslag liggende stukken in te zien, tenzij de betrokkene concrete aanknopingspunten voor twijfel aan de juistheid of volledigheid van dit ambtsbericht naar voren heeft gebracht. Verder volgt hieruit dat er in beginsel van mag worden uitgegaan dat door de AIVD verricht onderzoek op zorgvuldige wijze heeft plaatsgevonden en dat vermelding van de aan een ambtsbericht van de AIVD ten grondslag liggende bron, dan wel bronnen, achterwege mag blijven wegens de vertrouwelijkheid ervan.

De rechtbank is van oordeel dat het Ministerie van Justitie en Veiligheid op grond van de informatie uit het ambtsbericht bevoegd was tot intrekking van het Nederlanderschap van eiseres over te gaan.

Jan-Jaap Oerlemans

Wetsvoorstel ‘Zerodays afwegingsproces’

jjoerlemans

Op voorstel van Tweede Kamerlid Verhoeven (D66) is een wetsvoorstel naar de Tweede Kamer gestuurd over een ‘regeling voor een afwegingsproces voor het gebruik van kwetsbaarheden in geautomatiseerde werken door de overheid’ (Wet Zerodays Afwegingsproces). Hier volgt een korte samenvatting van het wetsvoorstel en kritiek van de Raad van State daarop.

Zerodays

Zerodays, oftewel onbekende kwetsbaarheden, zijn fouten in software die nog onbekend zijn bij de maker van de software (de maker heeft nul dagen gehad om het gat te dichten). Deze zerodays kunnen gebruikt worden om de werking van de betreffende software te manipuleren, oftewel te hacken. Een breed scala aan actoren zoekt actief naar en/of gebruikt zerodays, zoals statelijke actoren, criminelen, bedrijven en ethisch hackers. Het in stand houden van zero days zou de software onnodig onveilig houden, zo is het idee.

Inhoudsindicatie wetsvoorstel

Het wetsvoorstel ‘Zerodays Afwegingsproces’ beoogt een wettelijk geborgd afwegingskader te bieden voor alle zerodays die de overheid ontdekt, aankoopt of anderszins in bezit krijgt. Het doel daarvan is dat er een goede, objectieve afweging plaats kan vinden tussen de verschillende belangen die gemoeid zijn bij het geheimhouden of laten dichten van zerodays. Hiertoe zou een nieuw orgaan moeten worden opgericht onder het Nationaal Cyber Security Centrum. Daarin zouden de verschillende belangen op het gebied van opsporing en inlichtingen, privacy, economie, vitale infrastructuur en cybersecurity vertegenwoordigd zijn. Ook krijgen vertegenwoordigers van partijen uit de vitale infrastructuur een adviserende rol om ervoor te zorgen dat beslissingen over zerodays met voldoende informatie over de vitale infrastructuur genomen worden.

De betrokken ministers zouden als besluitvormend orgaan fungeren en het idee is dat de CTIVD met als nieuwe taak achteraf op deze wet toezicht houdt. Zie ook de memorie van toelichting van het wetsvoorstel voor het uitgebreide verhaal.

Raad van State adviseert tegen wetsvoorstel

De afdeling advisering van de Raad van State is zeer kritisch over het wetsvoorstel en adviseert Verhoeven het voorstel in te trekken. Op dit moment bestaat al een regeling voor het gebruik van zero days door opsporingsdiensten (zie parlementaire discussie hierover) en inlichtingen- en veiligheidsdiensten (zie de discussie hier). Ook wordt het kader in deze uitgebreide Kamerbrief over het gebruik van onbekende kwetsbaarheden door overheidsinstanties nog eens uiteengezet.

In de kern is de regeling vergelijkbaar, namelijk dat in beginsel onbekende kwetsbaarheden gemeld moeten worden, tenzij een zwaarwegend belang (het opsporingsbelang, inlichtingenbelang of nationale veiligheid) daar tegen op weegt. Het adviesorgaan van de regering merkt fijntjes op dat “anders dan de initiatiefnemer in zijn toelichting lijkt te veronderstellen, is voor de opsporingsdiensten de hoofdregel dat opsporingsdiensten onbekende kwetsbaarheden aan de fabrikant melden, wettelijk vastgelegd”.

De afdeling advisering van de Raad van State acht het wetsvoorstel kortgezegd niet noodzakelijk vanwege de al bestaande regeling en bestaand toezicht daarop. Voor inzet van de hackbevoegdheid door de opsporingsdiensten is bijvoorbeeld al een machtiging van de rechter-commissaris nodig. Het adviesorgaan wijst er ook op op dat bij de totstandkoming van de Wiv 2017 is aangegeven dat de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) bij de rechtmatigheidstoetsing van hackoperaties van de AIVD en de MIVD ook het eventuele gebruik van onbekende kwetsbaarheden moet toetsen. Verschillende instanties houden bovendien achteraf toezicht op de naleving van de regeling (de Inspectie Justitie en Veiligheid en de CTIVD).

Verschillende wettelijke regimes voor opsporing en nationale veiligheid

De Raad van State merkt op dat ‘hoewel de bevoegdheden en de activiteiten op elkaar lijken en inlichtingen- en veiligheidsdiensten en opsporingsdiensten elkaar geregeld tegenkomen, in Nederland is bewust gekozen voor een gescheiden institutionele inrichting en aparte wettelijke regimes. De Wiv 2017 en het Wetboek van Strafvordering vertonen op hoofdlijnen overeenstemming, ingegeven door onder meer grondrechtelijke en Europeesrechtelijke normen, maar verschillen in hun uitwerking. Het belang van de nationale veiligheid vereist immers een andere afweging dan het belang van de opsporing. Dat deze belangen elkaar kunnen raken is daarbij een gegeven. De diensten kunnen waar noodzakelijk voor afstemming zorgen’.

Conclusie

De Raad van State heeft naar mijn idee een prima kritisch advies geschreven over het wetsvoorstel. Zelf heb ik er nog aan toe te voegen dat de initiatiefnemer van de wet blijkbaar veronderstelt dat de huidige regeling met toestemming en extern toezicht niet werkt. Het wetsvoorstel voegt vooral de input toe van bedrijven toe die de vitale infrastructuur beheren en belegt de beslissing tot melden bij de minister. Misschien moeten eerst wat resultaten van de huidige regeling worden afgewacht, voordat een nieuwe regeling en een nieuwe adviesclub in het leven worden geroepen.

Je kan natuurlijk ook betogen dat het belang van cybersecurity in software, dat vaak ook buiten Nederland wordt gebruikt, opweegt tegen het opsporingsbelang of de nationale veiligheid. Privacyvoorvechter Bits of Freedom is al jaren faliekant tegen het niet-melden van onbekende kwetsbaarheden en vindt het wetsvoorstel niet ver genoeg gaan.

De afweging tussen het algemene belang van cybersecurity en het opsporingsbelang en nationale (veiligheids)belang is lastig te maken en is afhankelijk van de context van het geval. Eerder heeft onze wetgever deze afweging al gemaakt en zij gaat dat in deze wet dat mogelijk opnieuw doen. Ik benieuwd wat de Tweede Kamer ter zijner tijd gaat stemmen en ik houd het (ook) in de gaten!