Hoge Raad wijst nieuw arrest over computervredebreuk

De Hoge Raad heeft op 30 november 2021 een arrest (ECLI:NL:HR:2021:1691) gewezen over de begrippen ‘wederrechtelijk binnengedrongen’, ‘valse sleutel’ en ‘valse hoedanigheid’ in een tenlastelegging over computervredebreuk (art. 138ab Sr). Het ging in deze zaak om een ‘politiemol’; een verdachte die jarenlang vertrouwelijke informatie heeft opgezocht in politiesystemen en die (tegen betaling) heeft gedeeld met personen uit het criminele circuit. Daarnaast wordt hem witwassen verweten en het voorhanden hebben van valse reisdocumenten.

De verdachte had als politieambtenaar met een autorisatie toegang tot het beveiligde politiesysteem ‘Blue View’. Het systeem was beveiligd met een gebruikersnaam (zijn dienstnummer) en een wachtwoord. Het hof Amsterdam heeft reeds vastgesteld dat die autorisatie aan de verdachte was verstrekt om in het kader van zijn werk als politieambtenaar naspeuringen te verrichten, maar dat de verdachte het systeem vervolgens heeft bevraagd op gegevens over personen zonder dat daarvoor in de uitoefening van zijn politietaak enige aanleiding bestond. Op die manier kreeg de verdachte zonder daartoe bevoegd te zijn inzage in gegevens en nam hij deze gegevens over. Op grond hiervan heeft het hof geoordeeld dat de verdachte zijn autorisatie voor toegang tot het systeem Blue View heeft ‘misbruikt om informatie/gegevens over criminelen in te zien, deze informatie/gegevens over te nemen en deze informatie/gegevens ook aan deze criminelen te verstrekken’.

De Hoge Raad overweegt dat het oordeel van het hof Amsterdam dat hier ‘met behulp van een “valse sleutel” computervredebreuk’ wordt gepleegd, juist is (of zoals de HR dat formuleert: ‘geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Dat oordeel is ook niet onbegrijpelijk’). Daarbij wordt aansluiting gezocht in de wetsgeschiedenis. Zie r.o. 2.2.2:

In de Kamerstukken van het toenmalige wetsvoorstel wordt over het bestanddeel ‘valse sleutel’ weergegeven dat een password een sleutel is die de gebruiker toegang geeft tot het systeem of tot een deel daarvan. Daarbij werd aangehaald dat de Hoge Raad in zijn arrest van 20 mei 1986, ECLI:NL:HR:1986:AC9359, NJ 1987/130, heeft bepaald dat een huissleutel die wordt gebruikt tot opening van een slot door iemand die daartoe niet is gerechtigd, een valse sleutel is en dat niet is vereist dat ten aanzien van de sleutel enige beveiligingsmaatregel is genomen.

Onder verwijzing naar artikel 90 Sr, waarin geen definitie van het begrip ‘valse sleutels’ wordt gegeven maar enkel wordt aangegeven wat onder het begrip dient te worden begrepen (‘alle tot opening van het slot niet bestemde werktuigen’) – waarbij de wetgever heeft aangegeven dat “(O)nverschillig (is) of het werktuig al of niet een sleutel is, zoo het slechts niet die sleutel is, die voor opening van dat slot bestemd is.” (zie H.J. Smidt, Geschiedenis van het Wetboek van Strafrecht, Deel I, tweede druk, p. 544) – stelt het hof dat de jurisprudentie van de Hoge Raad verder ter zake van ‘valse sleutel’ heeft uitgemaakt dat ook onrechtmatig gebruik van bijvoorbeeld een bankpas of een tankpas kan worden aangemerkt als het gebruik maken van een ‘valse sleutel’. Anders gezegd: de Hoge Raad geeft een ruime uitleg aan het begrip ‘valse sleutels’ waarbij ook gebruik door een onbevoegde als een ‘valse sleutel’ kan worden aangemerkt (vgl. CAG Knigge in ECLI:NL:PHR:2017:1012 onder verwijzing naar HR 3 oktober 2017, ECLI:NL:HR:2017:2546).

Het oordeel van het hof Amsterdam dat de verdachte ook door het aannemen van een “valse hoedanigheid” computervredebreuk heeft gepleegd, ‘kan echter niet zonder meer uit de bewijsvoering worden afgeleid’. De door het hof in aanmerking genomen omstandigheid ‘dat de verdachte met het misbruik van zijn autorisatie het door zijn collega’s en de maatschappij in hem gestelde vertrouwen heeft geschonden’, volstaat daartoe niet. De Hoge Raad neemt daarbij in aanmerking dat niet blijkt dat de verdachte al een valse hoedanigheid had aangenomen toen hem de autorisatie werd verstrekt.

Het hof overwoog hierover destijds dat met betrekking tot het aannemen van een valse hoedanigheid dat het ‘in de kern erom gaat dat het handelen van de verdachte ertoe kan leiden dat bij de ander een onjuiste voorstelling van zaken in het leven wordt geroepen met betrekking tot de ‘persoon’ van de verdachte wat betreft diens hoedanigheid om daarvan misbruik te maken’ (met verwijzing naar HR 20 december 2016, ECLI:NL:HR:2016:2892, NJ 2017/158, m.nt. Keijzer, rov. 2.3.4).

Het slagen van de hierop gerichte klacht leidt niet tot cassatie, omdat het weglaten van dit deel van de bewezenverklaring de aard en de ernst van het bewezenverklaarde in zijn geheel beschouwd niet aantast.

Aanranding of ontucht zonder feitelijke aanraking

De rechtbank Overijssel veroordeelde (ECLI:NL:RBOVE:2021:4261) op 15 november 2021 een verdachte voor onder andere aanranding. Ook was ontucht ten laste gelegd, maar dat werd niet bewezen geacht.

De rechtbank overweegt of er voor ontucht het vereiste ‘relevante interactie’ is tussen de verdachte en het slachtoffer. De rechtbank verwijst hiervoor naar het ‘Pollepel’-arrest (HR 11 oktober 2005, ECLI:NL:HR:2005:AT972, r.o. 3.4 (JJO: gek genoeg kan ik dit arrest niet vinden op rechtspraak.nl en ik vermoed dat een foutje is gemaakt. Ik hoor graag wat wel de goede verwijzing is) van de Hoge Raad waarin – kort gezegd – bepaald dat seksuele handelingen die gepleegd zijn door een ander dan degene die de dwang heeft uitgeoefend, volgens de wetsgeschiedenis niet vallen onder de reikwijdte van artikel 242 Sr. Het dwingen van een ander tot het plegen of dulden van ontuchtige handelingen, ook als deze mede bestaan uit het seksueel binnendringen van het lichaam, levert volgens de wetsgeschiedenis feitelijke aanranding van de eerbaarheid op, als bedoeld in art. 246 Sr. Dit is ook zo als het slachtoffer wordt gedwongen bij zichzelf zulke handelingen te verrichten.

De rechtbank is van oordeel dat naast artikel 242 Sr ook artikel 245 Sr valt onder de werking van het ‘Pollepel’-arrest. Daaruit volgt dat artikel 245 Sr toepassing mist indien de verdachte het binnendringen niet zelf heeft gepleegd, zoals in de onderhavige casus. De verdachte kan daarom ook niet worden verweten dat hij zich heeft schuldig gemaakt aan het ten laste gelegde seksueel binnendringen van het lichaam van een persoon tussen de 12 en de 16 jaar.

Wel is sprake van aanranding. Daar kan ook sprake van zijn indien geen lichamelijke aanraking heeft plaatsgevonden tussen verdachte en slachtoffer (met verwijzing naar HR 22 maart 2011, ECLI:NL:HR:2011:BP1379). Daartoe is wel vereist dat, gelet op alle omstandigheden van het geval, tussen verdachte en slachtoffer een relevante interactie heeft plaatsgevonden. De verdachte heeft het slachtoffer niet fysiek aangeraakt, maar door bedreiging met openbaarmaking van beeldmateriaal haar gedwongen tot het verrichten van seksuele handelingen. De rechtbank is van oordeel dat daarmee sprake was van de vereiste relevante interactie tussen verdachte en het slachtoffer.  

De verdachte wordt veroordeeld tot een geheel voorwaardelijke gevangenisstraf van 6 maanden, met een proeftijd van drie jaar en 240 uur taakstraf.

Vergelijkbaar is de uitspraak van Midden-Nederland op 30 november 2021 (ECLI:NL:RBMNE:2021:5821). Daarbij werd een verdachte veroordeeld voor ontucht met een minderjarige (jonger dan 16 jaar) en het gewoonte maken van het verspreiden, verwerven, bezitten en zich de toegang verschaffen tot kinderpornografisch materiaal.

De rechtbank acht bewezen dat (ook) ontuchtige handelingen via de webcam zijn uitgevoerd. Anders dan de raadsman is de rechtbank van oordeel dat in de chatgesprekken tussen verdachte en het slachtoffer sprake is van relevante interactie, hetgeen vereist is voor een bewezenverklaring van ontuchtige handelingen zonder lichamelijk contact. Uit de inhoud van de chatgesprekken en uit de verklaring van verdachte volgt dat sprake is van actie en reactie in de gesprekken, waarbij het initiatief voor het seksuele contact via de webcam van verdachte uitgaat, hetgeen vervolgens leidt tot de ontuchtige handelingen zoals die zijn beschreven in de tenlastelegging.

Heimelijk forensische kopie van telefoon gemaakt

Een uitspraak van de rechtbank Midden-Nederland van 12 oktober 2021 (ECLI:NL:RBMNE:2021:4932) is het vermelden waard vanwege opvallende overwegingen omtrent de rechtmatigheid van een onderzoek aan een smartphone. De verdachte wordt in deze zaak veroordeeld voor een voorwaardelijke gevangenisstraf voor deelname aan criminele organisatie, het medeplegen van dealen van cocaïne en het voorhanden hebben van drugs.

De verdediging stelt in deze zaak dat de heimelijke inbeslagname van de twee telefoons (en het heimelijk maken van een forensische kopie daarvan) onrechtmatig heeft plaatsgevonden, omdat er geen machtiging van de rechter-commissaris is afgegeven voor deze handeling. Daarnaast zouden telefoons niet op deze manier, zonder kennisgeving, op basis van art. 94 Sv in beslag genomen hadden mogen worden.

De rechtbank overweegt in par. 4.3 dat de verdachte verband met een vernieling is aangehouden. Tijdens zijn insluiting heeft de politie twee telefoons kort in beslag genomen en van één van die telefoons is een forensische kopie gemaakt. De verdachte is hierover niet in kennis gesteld.

De rechtbank overweegt dat deze handelswijze niet bij wet is voorzien. Er is in strijd gehandeld met art. 94 Sv, omdat de verdachte is niet van de inbeslagname op de hoogte gebracht. In tegenstelling tot wat de officier van justitie heeft betoogd, biedt ook art. 126g Sv geen grondslag voor deze heimelijke inbeslagname. Het stelselmatig volgen of waarnemen van een persoon is iets wezenlijks anders dan het kopiëren van de inhoud van een telefoon.

Toch overweegt de rechtbank dan geen sprake is van een ‘ernstige privacy-schending’, omdat het een ‘dealertelefoon’ is geweest die weinig sociale contacten bevatte en daarnaast was de inbreuk op het eigendomsrecht van de verdachte ‘zeer beperkt’, omdat de verdachte na vrijlating weer beschikking kreeg over de telefoon.

De rechtbank komt tot de vaststelling dat er sprake is geweest van twee vormverzuimen in het voorbereidend onderzoek jegens verdachte, te weten de heimelijke inbeslagname van de telefoons en het verstrekken van de historische verkeersgegevens. Op basis van voornoemde beoordeling van de vormverzuimen – wat betreft de aard en de ernst van het verzuim en het nadeel van verdachte – komt de rechtbank tot de conclusie dat het nadeel dat verdachte daarmee heeft geleden zeer beperkt is gebleven en door de verdediging weinig specifiek is onderbouwd. De rechtbank volstaat daarom met de constatering dat er sprake is van vormverzuimen heeft plaatsgevonden en verbindt hier geen verdere gevolgen aan.

Veroordeling voor QR-code fraude

Op 21 oktober 2021 veroordeelde (ECLI:NL:RBAMS:2021:6000) de rechtbank Amsterdam een verdachte voor oplichting en het aanwezig hebben van harddrugs. De feiten over oplichting en overwegingen omtrent de vraag of een internetbankieren-applicatie een geautomatiseerd werk is, zijn interessant.

De verdachte pleegde ‘QR-fraude’ gebruik van de ING internetbankieren-app. De fraudeur vroeg het slachtoffer om een overboeking via de telefoon en vraagt dan om de telefoon om zijn rekeningnummer in te voeren. Ondertussen scant hij dan een QR-code en neemt de bankrekening-app over. Op de telefoon waar de rekening wordt gehouden, komt een bevestiging binnen die gebruikt moet worden op de telefoon met de QR-code. De fraudeur heeft dus de QR-code aangevraagd. Op het moment dat de fraudeur met de QR-code en de bevestigingscode de rekening heeft overgenomen, heeft de fraudeur de beschikking over de rekening

Voor computervredebreuk wordt de verdachte vrijgesproken, omdat in de tenlastelegging de internetbankieren-applicatie als geautomatiseerd werk werd aangemerkt in de zin van artikel 80sexies Sr. Dat kan niet, omdat het bij gaat om ‘fysieke apparaten’, aldus de rechtbank. De rechtbank wijst erop dat servers als zijnde een geautomatiseerd werk niet in de tenlastelegging worden genoemd. De rechtbank acht ook niet bewezen dat verdachte bankgegevens/een QR-code heeft gestolen, omdat uit het dossier niet blijkt dat deze buiten het bereik van de rechthebbende zijn gebracht. De officier van justitie kan uit deze uitspraak aldus de nodige lessen trekken bij het formuleren van een tenlastelegging bij QR-code fraude.  

Geheimhouding details EncroChat-operatie

In een uitspraak van 11 oktober 2021 (ECLI:NL:RBROT:2021:10412) gaat de rechtbank Rotterdam nader in op de redenen waarom geheimhouding van bepaalde details van de EncroChat-operatie noodzakelijk is. De beslissing op een vordering ex 149b Sv strekt tot onthouding van gegevens betreffende het interceptiemiddel en onthouding van (identificerende) gegevens betreffende zaaksofficieren van justitie en verdachten en getuigen.

Op grond van art. 187d lid 1 sub b Sv moet worden overwogen of het achterwege laten van toevoegen van de zwartgelakte stukken noodzakelijk is vanwege een “zwaarwegend opsporingsbelang”. Hoe het binnendringen in de telefoontoestellen van EncroChat-gebruikers precies is gebeurt wordt in die stukken niet prijsgegeven. De rechters-commissarissen stellen vast dat de weggelakte passages, zoals vermeld door de officieren van justitie, zien op de aard en werking van het ingezette interceptiemiddel.

Naar het oordeel van de rechters-commissarissen kan de onthulling daarvan verstrekkende gevolgen hebben voor lopende en toekomstige onderzoeken die afhankelijk zijn van een succesvolle inzet van (een) soortgelijk(e) interceptiemiddel(en). Kennisneming van deze werkwijze(n) door de verdachte(n) of door derden maakt immers dat zij daarop kunnen anticiperen en dat de informatiegaring, onderzoeksvoorbereiding en opsporingsmogelijkheden aan effectiviteit zullen inboeten of niet langer mogelijk zullen zijn. Gelet daarop wordt het onthouden van die passages aan de processtukken noodzakelijk geacht. Nu het weglaten uitsluitend de technische aspecten van de gebruikte opsporingsmethodiek betreft, is de verdediging met het achterwege laten van het voegen van die betreffende specifieke informatie volgens de rechtbank niet op enigerlei wijze in zijn belang geschaad.

Ook stellen de rechters-commissarissen stellen vast dat de passages die in de bovengenoemde stukken door de officieren van justitie zijn zwartgelakt, zien op (identificerende) gegevens van de betrokken zaaksofficieren van justitie alsmede van verdachten en getuigen uit andere onderzoeken. Het bekend worden van de namen van de officieren van justitie levert een potentieel veiligheidsrisico voor hen op waarvan zij ernstige overlast kunnen ondervinden en waardoor zij in de uitoefening van hun ambt ernstig kunnen worden belemmerd.