Bron: dit is een met AI gegenereerde afbeelding door WordPress

Dit bericht is geüpdatet op 7 maart 2025

Exclu is een type cryptotelefoon, die het mogelijk maakt berichten, foto’s, notities, gesproken memo’s, chatconversaties en video’s met andere Exclu-gebruikers uit te wisselen. Exclu had volgens een persbericht van Openbaar Ministerie naar schatting 3000 gebruikers, waarvan 750 Nederlandstaligen. In het persbericht van Eurojust is te lezen dat een server in Duitsland stond.

De politie en het Openbaar Ministerie konden vijf maanden de berichten van Exclu-gebruikers meelezen. Hierbij waren onder meer zeven politie-eenheden, de FIOD en Rijksrecherche betrokken. Op vrijdag 3 februari 2023 is de berichtendienst ontmanteld. Daarbij vonden 79 doorzoekingen plaats, werden 200 telefoon in beslag genomen en vonden 42 aanhoudingen plaats in onder meer Nederland, Duitsland en België. Onder de aangehouden personen zijn zowel gebruikers, als ook eigenaren en beheerders van de dienst Exclu.

Cyberbunker

In mediaberichten (zoals in het Parool) is verder te lezen dat Exclu rond 2015 is ontwikkeld door Herman Johan X.. De Nederlandse ict’er runt in Duitsland een computercentrum in een voormalige Navo-bunker (‘Cyberbunker’ genoemd). In het artikel van het Parool is te lezen dat toen de datakabel van de server in september 2022 werd verwisseld, de politie vijf maanden de berichten kon meelezen.

Dit achtergrondartikel over cyberbunker van Tweakers.net is ook lezenwaardig. Daar is in te lezen dat X. door de Duitse rechtbank is veroordeeld tot vijf jaar en negen maanden gevangenisstraf wegens het vormen van en deelnemen aan een criminele organisatie waar hij aan het hoofd stond. De rechtbank oordeelde dat X en medeverdachten zich niet schuldig hadden gemaakt aan medeplichtigheid aan de strafbare feiten die zijn gepleegd op de illegale marktplaatsen die op de servers in de bunker werden gehost. Inmiddels is volgens Der Spiegel een nieuw strafbaar feit aan het Duitse wetboek van strafrecht toegevoegd, die gaat over ‘strafrechtelijke aansprakelijkheid voor het exploiteren van criminele handelsplatforms op internet’. Het is een strafbaar feit om ‘een handelsplatform op internet te exploiteren dat tot doel heeft het plegen van illegale handelingen mogelijk te maken of te bevorderen’.

Onderzoek ’26Samber’ en ’26Lytham’

De cryptophone-onderzoeken met betrekking tot Exclu hebben de namen ‘26Samber’ en ‘26Lytham’. Het onderzoek 26Samber, dat startte in september 2020, richt zich op de aanbieders van het platform Exclu. Het onderzoek 26Lytham is op 28 april 2022 gestart en richt zich op de gebruikers van Exclu van wie wordt vermoed dat zij in georganiseerd verband misdrijven plegen.

De doelstelling van onderzoek 26Lytham is het identificeren van de NN-gebruikers van Exclu. Deze informatie wordt vervolgens uitgegeven aan ‘titel IVa-doelonderzoeken’, oftewel gebruikt ten behoeve van andere opsporingsonderzoeken. De rechtbank Zeeland-West-Brabant leidt in ECLI:NL:RBZWB:2024:8122 uit de verantwoordingsstukken over onderzoek 26Lytham af dat dit onderzoek is aangevangen met het doel om de identiteit te achterhalen van de NN-gebruikers van Exclu. Op basis van die doelstelling is berichtenverkeer tussen de gebruikers van Exclu onderschept en ontsleuteld. Omdat de server van Exclu zich op dat moment in Duitsland bevond, heeft voor de interceptie van de berichtenstroom en het verkrijgen van de sleutels een hack plaatsgevonden op de server. De Duitse politiële autoriteiten zijn daartoe overgaan, nadat Nederland hiertoe een verzoek heeft gedaan.

Het Duitse Landeskriminalamt (LKA) Rheinland-Pfalz startte in juni 2020 ook een onderzoek naar Exclu. In het persbericht staat hierover: ‘in goede samenwerking kon Nederland in Duitsland onderzoek doen met oog op het verkrijgen van bewijsmateriaal voor haar onderzoek’. Onderzoek Nuntius betreft een Duitse strafzaak, onder kenmerk 3StR 306/22, waarop het Bundesgerichtshof in Karlsruhe op 12 september 2023 uitspraak heeft gedaan. Dit is een verwijzing naar de ‘Cyberbunker-uitspraak’.

In een tussentijdse beslissing in hoger beroep (ECLI:NL:GHDHA:2025:274) van 21 januari 2025 verduidelijkt het gerechtshof Den Haag de rol van de Nederlandse opsporingsinstanties in het Exclu-onderzoek

Het hof overweegt hierover dat uit de bewoordingen van het EOB, inzake de machtiging ex artikel 126uba Sv van de rechter-commissaris van 26 augustus 2022, volgt dat aan de Duitse autoriteiten is verzocht om Nederlandse opsporingsambtenaren toestemming te verlenen om vanaf Nederlands grondgebied binnen te dringen in een zich in Duitsland bevindende Exclu-berichtenserver. Tevens is verzocht om technische bijstand te mogen verlenen bij de plaatsing en monitoring van het interceptiemiddel. Daarnaast staat in het EOB vermeld dat de ontsleuteling van de Exclu-berichten in Nederland zal plaatsvinden. Het hof constateert op basis van het dossier dat de Nederlandse politie (team DIGIT) de in het Exclu-communicatieprotocol toegepaste versleuteling heeft geanalyseerd en ongedaan heeft gemaakt.

De advocaat-generaal heeft uitdrukkelijk erkend dat Nederlandse opsporingsambtenaren in het Exclu-onderzoek zelfstandig opsporingshandelingen hebben verricht. Hij heeft hun rol zelfs als ‘leidend’ bestempeld. Het dossier bevat een grote hoeveelheid stukken, waaronder vorderingen tot machtiging ex artikel 126uba Sv, beslissingen van de rechter-commissaris, bevelen van de officier van justitie, EOB’s en processen-verbaal van politie, waarin gedetailleerd wordt omschreven welke onderzoekshandelingen zijn verricht. Het gerechtshof overweegt daarop dat de onderzoekshandelingen onder de verantwoordelijkheid van de Duitse autoriteiten hebben plaatsgevonden. Het hof acht het vertrouwensbeginsel ook in deze omstandigheden onverkort van toepassing.

Machtiging voor het tappen van de server en inzet hackbevoegdheid

In een uitspraak (ECLI:NL:RBGEL:2024:4183) van de rechtbank Gelderland van 4 juli 2024 staat dat op 22 juli 2022 een rechter-commissaris een machtiging verleent voor het voor het tappen van Exclu-verkeer van de Duitse server. Deze machtiging is daarna zes keer verlengd. In de eerste beschikking wordt verwezen naar de daaraan voorafgaande vordering met het proces-verbaal van verdenking van 20 juli 2022. In het proces-verbaal van verdenking wordt beschreven dat de Exclu applicatie via geselecteerde “resellers” wordt verkocht waarbij uitsluitend contant of via bitcoin wordt betaald, terwijl geen enkele identificatie plaatsvindt. De Exclu applicatie heeft kenmerken zoals “panic button”, “icon change” en “dummy applicaties” waarmee kennelijk het gebruik van Exclu wordt beoogd te verhullen.

In de tweede beschikking, van 25 augustus 2022, heeft de rechter-commissaris een machtiging verleend voor het hacken van de server van Exclu in Duitsland (ex. artikel 126uba Sv) (zie ECLI:NL:RBZWB:2024:8122). Deze machtiging is vijf keer verlengd. Aan de tweede beschikking is een vordering voorafgegaan, met daarbij het proces-verbaal met kenmerk 26Lytham-00053 en verwijzing naar het eerder overgelegde proces-verbaal van verdenking met kenmerk 26Lytham-0026. Deze beschikkingen en verlengingen zijn steeds opgevolgd door Europese onderzoeksbevelen, gericht aan de bevoegde Duitse autoriteiten.

Voorwaarden machtiging inzet hackbevoegdheid

In de beschikking van 25 augustus 2022 werden aan de verleende machtiging de volgende voorwaarden verbonden (zie ECLI:NL:RBGEL:2024:4183). De vergaarde informatie slechts mag worden doorzocht op vast te leggen zoeksleutels, terwijl de met die zoeksleutels geselecteerde informatie eerst aan de rechter-commissaris moet worden voorgelegd om de inhoud, omvang en relatie tot de vermoedelijk gepleegde of te plegen strafbare feiten te controleren. Pas daarna mag het beschikbaar komen aan het openbaar ministerie of de politie ten behoeve van (opsporings-)onderzoeken. Bovendien is aan de machtiging de absolute randvoorwaarde verbonden dat de vergaarde informatiecommunicatie slechts ter beschikking mag worden gesteld voor onderzoeken naar strafbare feiten als bedoeld in artikel 67 Sv eerste lid in georganiseerd verband gepleegd of beraamd en die gezien hun aard of de samenhang met andere misdrijven die in dat georganiseerde verband worden beraamd of gepleegd een ernstige inbreuk op de rechtsorde maken, dan wel misdrijven met een terroristisch oogmerk.

Hackbevoegdheid en betrouwbaarheid van bewijs

In de eerder aangehaalde uitspraak (ECLI:NL:RBGEL:2024:4183) van de rechtbank Gelderland overweegt de rechtbank over de betrouwbaarheid van het bewijs het volgende. Gelet op het arrest van de Hoge Raad van 13 juni 2023, ECLI:NL:HR:2023:913 mag de rechtbank voor de Exclu-data in de strafzaak tegen verdachte, die door tappen van berichten en hacken van de server onder verantwoordelijkheid van de Duitse autoriteiten is verkregen, behoudens concrete aanwijzingen voor het tegendeel, van de betrouwbaarheid van het onder verantwoordelijkheid van de Duitse autoriteiten verrichte onderzoek, uitgaan.

Zowel over de Encrochat-data als de Exclu-data is een NFI rapportage opgemaakt waarin de deskundige verklaart dat er geen redenen gevonden zijn om te twijfelen aan de correctheid van de berichten uit het technisch hulpmiddel, behalve de fout met de omgedraaide bellende en gebelde tegenpartij. De datasets zijn weliswaar niet volledig in die zin dat zij niet alle ooit met de accounts verzonden of ontvangen berichten bevatten, maar dat kan verklaard worden door de automatische wisfunctie en/of het handmatig wissen van berichten. De gegevens van Exclu zijn voor 99,6 % volledig, waarbij het verschil met 100% komt door het ontbreken van interceptie-gegevens op 3 januari 2023 tussen 13:16 en 14:51 uur. Een aantal berichten is dubbel veiliggesteld, maar deze discrepantie heeft geen invloed op het gebruik van de gegevens verkregen uit de interceptie van de Exclu-berichten dienst. De verdediging draagt onvoldoende concrete aanwijzingen aan over de onbetrouwbaarheid van de Exclu-data. Het enkele noemen van een verkeerde toeschrijving van een bericht aan een bepaald account in een ander onderzoek volstaat daartoe volgens de rechtbank niet.

Geheimhouders

In het persbericht van Exclu staat ditmaal expliciet een oproep aan geheimhouders om zich te melden:

“Gebruikers van Exclu die zich kunnen beroepen op het wettelijk verschoningsrecht, zoals advocaten, notarissen, artsen of geestelijken, kunnen dit melden. Zij dienen hun gebruikersgegevens te delen met de politie via geheimhouders@OM.nl. De politie zal dit controleren en indien gegrond, de gegevens verwijderen. Op dit moment kan niemand meer gebruikmaken van de diensten van Exclu.”

Deze blog wordt geüpdatet als nieuwe informatie over de operatie via de rechtspraak bekend wordt. Op 30 augustus 2024 is dit bericht voor het laatst geüpdatet.