Cyber Security Beeld Nederland 2021

Op 29 juni 2021 is het nieuwe Cybersecuritybeeld Nederland 2021 (.pdf) verschenen. Dit bericht vat de belangrijkste informatie uit het rapport samen met betrekking digitale spionage en ransomware.  

In verband met de COVID-pandemie is er sprake is van een wereldwijd toegenomen digitale spionagedreiging richting de farmaceutische en medische industrie en onderzoekscentra die geneesmiddelen, antistoffen of vaccins ontwikkelen in relatie tot COVID-19. Nederlandse bedrijven en onderzoeksinstellingen die betrokken zijn bij de preventie en bestrijding van COVID-19 zijn een waarschijnlijk doelwit van deze digitale spionage. Voorzichtiger staat in het rapport geformuleerd ‘dat het mogelijk is’ dat Nederlandse overheidsinstanties die de preventie en bestrijding van COVID-19 coördineren slachtoffer worden van digitale spionage. En dat het mogelijk is dat digitale aanvallen uitgevoerd worden op (centrale) databases waarin, in het kader van COVID-19, persoonsgegevens van Nederlanders worden opgeslagen. Met betrekking tot de motieven van statelijke actoren, gaat het voor een belangrijk deel om het behartigen van binnenlandse politieke en veiligheidsbelangen, zoals het bestrijden van dissidenten die in het buitenland wonen en het streven naar het behoud van de status quo in het herkomstland: inclusief de bestaande statelijke structuur, rol en positie van het staatshoofd en rol en positie van de onderdanen (in zowel binnen- als buitenland). Ook spelen financieel-economische motieven een rol, zoals het behoud van inkomsten vanuit de diaspora (bevolkingsgroepen die buiten het land van herkomst wonen), die investeringen doet (zoals de aankoop van onroerend goed) en financiële ondersteuning biedt aan achtergebleven familie. Volgens het rapport is ook het aandeel ‘groot’ met betrekking tot economische spionage, waarmee statelijke actoren bijvoorbeeld beogen de eigen concurrentiepositie te verbeteren of hoogwaardige kennis en technologie te bemachtigen zonder zelf de kosten voor research en development te maken. “Exemplarisch” is volgens het rapport is de Chinese economische spionage, die zich vooral richt op technologiediefstal en voorkennis inzake voorgenomen investeringen. Ten slotte gaat het ook om het versterken van de strategisch-militaire positie ten opzichte van andere staten en het verkrijgen van politieke informatie over regeringsstandpunten en besluitvorming van andere staten en het beïnvloeden van politiek-bestuurlijke processen in andere staten. Door impliciet of expliciet te dreigen met verstoring of sabotage kan een actor economische, politieke, diplomatieke of militaire invloed uitoefenen op zijn doelwit.

Zie ook het onderstaande schema uit het rapport:

Over de SolarWinds hack rapporteert het NCSC wel dat in december 2020 bekend werd dat aanvallers een kwetsbaarheid hadden aangebracht in een update van Orion-software van SolarWinds. Dit bedrijf maakt softwareprogramma’s voor overheidsinstanties en grote bedrijven om ICT-omgevingen te monitoren en beheren. Volgens SolarWinds heeft de opzettelijk gecreëerde kwetsbaarheid als achterliggend doel de systemen van de afnemers van de betreffende versie van SolarWinds Orion te compromitteren. Bij verschillende Amerikaanse overheidsinstanties is de kwetsbaarheid ook daadwerkelijk misbruikt. Meerdere cybersecuritybedrijven en techbedrijven die wereldwijd klanten hebben, zoals FireEye, Mimecast en Microsoft, hebben aangegeven gecompromitteerd te zijn via de kwetsbare versie van Orion. Microsoft stelde dat het de aanvallers waarschijnlijk uiteindelijk te doen was om toegang tot clouddiensten van de organisaties die doelwit waren. Experts gaan uit van spionage als motief. Ook in Nederland is de kwetsbare versie van SolarWinds aangetroffen, onder andere binnen de overheid en de vitale processen. Er is door het NCSC vooralsnog geen misbruik geconstateerd. In april 2021 werd de SolarWinds campagne door de VS geattribueerd aan de Russische inlichtingendienst SVR (APT29). Deze attributie werd ondersteund door de EU en de Nederlandse regering.

Over ransomware zegt het NCTV dat er is een ontwikkeling geweest naar ‘Big Game Hunting’, d.w.z. het compromitteren van zorgvuldig geselecteerde organisaties. Meestal betreft het kapitaalkrachtige organisaties, verantwoordelijk voor continuïteit van processen of in bezit van unieke data. In februari 2021 zijn verschillende kennisinstellingen in Nederland aangevallen door criminele actoren, waaronder de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), Universiteit van Amsterdam (UvA) en Hogeschool van Amsterdam (HvA), waarbij de aanval op de UvA en HvA succesvol is afgeslagen. Door ook back-ups van systemen onbruikbaar te maken, vergroten criminelen de impact van de aanval verder. In het uiterste geval is de schade aan systemen zo ernstig, dat herstel niet mogelijk is en systemen opnieuw moeten worden opgebouwd. Ransomware-aanvallen kunnen ook langdurig impact hebben op processen wanneer er sprake is van de inzet van verschillende drukmiddelen, zoals de diefstal van informatie, waarna wordt gedreigd deze informatie te publiceren. Volgens de FBI komt ook het telefonisch dreigen met fysiek huisbezoek bij medewerkers van de bedreigde instelling. Aanvallers kunnen nog een stap verder gaan en klanten van hun doelwit proberen af te persen. Dat kan snel plaatsvinden, of pas na verloop van tijd, waardoor slachtoffers van een ransomware-aanval mogelijk langdurig worden geconfronteerd met de gevolgen van de oorspronkelijke aanval.

Een aantal cybercriminele groepen beschikt inmiddels over capaciteiten die niet onder doen voor het niveau van statelijke actoren. Zij hebben echter geen doel van maatschappelijke ontwrichting of sabotage voor ogen, maar een financieel motief. De cybercriminele groepen worden door staten gedoogd en staan onder druk om in opdracht van de staat soms activiteiten te verrichten. Soms wordt daarbij een beroep gedaan op hun ‘patriottisme’.

Rapport Inspectie J&V over de hackbevoegdheid

Op 29 juni 2021 heeft de Inspectie Justitie & Veiligheid het rapport ‘Verslag toezicht wettelijke hackbevoegdheid politie 2020’ (.pdf) gepubliceerd. Enkele interessante passages worden in bericht belicht.

De belangrijkste boodschap van de inspectie is dat het uitblijven van verbetering in de uitvoering van de hackbevoegdheid, volgens de regels in art. 126nba Sv en dan met name die in het Besluit onderzoek in een geautomatiseerd werk (Stb. 2018, 340), als een risico beschouwd. Zij hopen dat dit volgend jaar beter gaat. De bevindingen van de inspectie kunnen als input dienen voor de evaluatie van de Wet computercriminaliteit III die momenteel wordt uitgevoerd door het Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatie Centrum (WODC) van het ministerie van Justitie & Veiligheid.

Het is belangrijk te realiseren dat de inspectie niet de toetsing en oordeelsvorming door de officier van justitie en de rechter-commissaris onderzoekt. Er vindt dus geen controle door de inspectie plaats op bijvoorbeeld de proportionaliteit van de inzet van de bijzondere opsporingsbevoegdheid. De zittingsrechter gaat hier over de procureur-generaal bij de Hoge Raad op grond van artikel 122 Wet op de rechterlijke organisatie. In het rapport staat dat de hackbevoegdheid niet is ingezet in de EncroChat-onderzoeken en deze zaken niet zijn onderzocht (ondanks dat een machtiging voor de hackbevoegdheid bij opsporingsonderzoeken naar georganiseerde misdaad is ingezet (art. 126uba Sv). De inspectie doet klaarblijkelijk ook geen onderzoek naar situaties waarbij op grond van art. 126ng lid 2 Sv in accounts van verdachten vanuit inbeslaggenomen apparaten wordt ingelogd.

De hackbevoegdheid is in 2020 in 14 zaken ingezet. Daarbij is er geen sprake geweest van nevenschade of veiligheidsrisico’s door het in stand houden van kwetsbaarheden. In 11 zaken is een bevel gegeven voor de inzet van een niet vooraf gekeurd technisch hulpmiddel. De Inspectie moet de commerciële software zelfs een ‘black box’ voor de politie. In bijna alle zaken (10 van de 14) is gebruik gemaakt van commerciële software, waarbij de leverancier volgens de inspectie toegang heeft tot bewijslogging met het middel is verkregen, zonder dat de politie dit kan beperken en controleren. Dit wordt overigens tegengesproken in een reactie van de minister in een Kamerbrief van 29 juni 2021. De politie en de Inspectie hebben geen kennis over de kwetsbaarheden waarvan de commerciële binnendringsoftware gebruik maakt.

Opvallend is verder dat twee keer is binnengedrongen op een ander geautomatiseerd dan in het afgegeven bevel stond. Wel was het een computer die in gebruik was bij desbetreffende verdachte. De inspectie plaats daarbij de opmerking dat de verkregen gegevens mogelijk niet gebruikt kunnen worden in de betreffende strafzaak. De inspectie kon ook niet altijd vaststellen op welke locatie en in welk lang een computer werd binnengedrongen. Dat is wel belangrijk, omdat voor de mogelijke inzet ervan in het buitenland apart toestemming moet worden gevraagd (zie de Aanwijzing voor de internationale aspecten van de inzet van de bevoegdheid ex art. 126nba Sv, Strct. 2019, 10277).

Tenslotte was de logging op diverse punten niet in orde, waaronder de voorziening voor het maken van schermopnames. De Inspectie stelt vast dat in 2020 de verantwoording in processen-verbaal ‘onvolledig is en soms ontbreekt’. Voor de wel aanwezige processen-verbaal geldt dat ‘hieruit niet kan worden opgemaakt welke onderzoekshandelingen door wie op welk moment zijn uitgevoerd. In enkele gevallen kan dit ook niet worden vastgesteld op basis van het journaal en de aanwezige logging’.

De Inspectie doet over de problemen met commerciële software en gebreken in logging (zie onder) de stevige uitspraak dat ‘hierdoor risico’s niet kunnen worden uitgesloten voor wat betreft de betrouwbaarheid van met de hackbevoegdheid verkregen bewijs en de privacy van de betrokkenen’. In de begeleidende Kamerbrief wordt opgemerkt dat de zittingsrechter gaat over de betrouwbaarheid van het verkregen bewijs uit de inzet van de hackbevoegdheid.